Oberek

Polski taniec narodowy w rytmie mazurkowym, który swoją nazwę wziął od bardzo szybkich obrotów.

Oberek, trójmiarowy taniec w takcie 3/8, wywodzi się z tańców wiejskich z terenów Mazowsza. Tańczony jest żywo, gromadnie, drobnymi, tzw. ósemkowymi krokami, a osoby tańczące wirują w miejscu lub po okręgu. Jak w 1860 roku opisywał tancerz Karol Czerniawski:

Text

Puszcza się młynkiem w oberku na lewo, a cała drużyna za nim; potem nagle przed muzyką stawa, dawszy około swej dziewy ogromnego susa, i całą gromadę zatrzymuje. Czasem jak u Krakowiaka coś zaśpiewa […] i znowu dalej młynkiem w tany. Często znowu, nagle z lewej w prawą stronę się zawraca, a cała gromada tym nagłym zwrotem nie raz potężnie uderzona, czas jakiś się miesza, przystaje, i dalej za Bartkiem na prawo; ale nigdy żadna para nie puści gromady w środku tańca, choćby się na śmierć miała zatańczyć.

Dalej pisał Czerniawski, że jak w walcu mężczyzna jest "osią i słońcem, a ona planetą", tak w oberku "raz kobieta obraca się koło mężczyzny, drugi raz mężczyzna koło kobiety i raz on jest osią, a drugi raz ona". Niewielka liczba podstawowych kroków zostawiała tańczącym duże pole do improwizacji. Tańczono bardzo długo, co prowadziło nieraz do pewnego rodzaju zawodów, czy dłużej wytrzymają muzykanci, czy tancerze. Jak pisał Oskar Kolberg:

Text

Obertasa owego tańczą tu w ten sposób jak wszędzie, z hołubcami, wybijaniem i przytupywaniem podkówek lub napiętków, a nawet niekiedy przysiadaniem do ziemi na lewej nodze, gdy prawą zatacza koło. Rozhulawszy się na dobre, nie łatwo i nie prędko parobek taniec przerywa; owszem przedłuża go jak może, mocno napiętkami przytupuje, i woła na grajka, któryby rad taniec urwać.

Nazwa tego tańca pochodzi od zachowanego w gwarach czasownika "obertać (się)" oznaczającego "obracać (się)". Oberek jest właściwie zdrobnieniem mniej popularnej dziś nazwy – obertas. Pokrewne tańce, z których grupy wywodzi się znana nam forma oberka, nazywane były również oberem, obertanym, obyrtanym, zawijaczem, zawijanym, wyrwasem, wykrętaczem czy drygantem – wszystkie nazwy pochodzą od cech choreotechnicznych tańca, co wyróżnia oberka na tle innych tańców mazurkowych, tj. kujawiaka i mazura, których nazwy mają etymologię odmiejscową.

Pierwsza wzmianka o oberku pochodzi z roku 1697 ("Lanczafty" Adama Korczyńskiego, w których autor pisał o "obwertasie"), co czyni tę nazwę najstarszą spośród innych tańców mazurowych. Należy jednak zaznaczyć, że aż do drugiej połowy XVIII wieku nie występowało między nimi rozróżnienie na poszczególne tańce, a w periodyzacji ich rozwoju Danuta Idaszak wskazuje na lata 1750–1830 jako okres dyferencjacji kujawiaka i oberka spośród rytmów mazurkowych. Tomasz Nowak zaś pisał, że choć między latami 40. a 80. XIX wieku na salonach warszawskich oberek przestawał być łączony z mazurem, to coraz częściej utożsamiany bywał z kujawiakiem – wynikało to zapewne ze stosowanej na Kujawach praktyki rozpoczynania tańca kujawiakiem i stopniowym przechodzeniem do oberka. Zresztą opracowania Czerniawskiego czy Kolberga z drugiej połowy XIX wieku utożsamiają oba tańce do tego stopnia, że autorzy piszą: "kujawiak czyli obertas". W 1860 roku, jak podaje Nowak, po raz pierwszy w polskim piśmiennictwie nastąpiło wyraźne rozróżnienie obu tańców. Nieznany autor pisał wówczas w "Ruchu Muzycznym":

Text

Zwyczajnymi tańcami Gostyniaków są: oberek czyli mazurek tańczony na skoczne tempo, kujawiak, wolniejszy i poważniejszy.

Wśród znaczących momentów historii tańca wymienić z pewnością należy jego pojawienie się w operze "Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale" z 1816 roku i stylizacja wiejskiego oberka w balecie "Wesele krakowskie w Oycowie" z 1823 roku.

Do dziś muzykę oberka wyróżnia szybkie tempo, najszybsze spośród innych mazurkowych melodii. O rytmice tańca pisała Idaszak:

Text

Akcenty przypadają na większe wartości rytmiczne lub na pierwszą część taktu. Rozwój melodii jest tak płynny, że wykonawca nie ma czasu na zmianę akcentuacji. Rysunek melodyczny powtarzających się formuł muzycznych oberka jest bardziej jednolity niż w kujawiaku lub mazurze. Jedynie w końcowej kadencji następuje ostre zatrzymanie albo urwanie toku rytmicznego.

Melodię oberka Idaszak określa jako potoczystą (w odróżnieniu do majestatycznej w kujawiaku i najswobodniejszej w mazurze).

Tradycyjnie oberek tańczony był w stroju łowickim, niezwykle barwnym i bogato haftowanym. Na strój męski składały się koszula z białego lnu, przewiązana przy szyi czerwoną wstążką i z kołnierzem zdobionym haftem, zakładana na wierzch czarna sukmana sięgająca bioder oraz pomarańczowożółte wełniane spodnie w podłużne, kolorowe pasy. Głowę mężczyzn zdobił czarny filcowy kapelusz z rondem i czarną aksamitką udekorowaną kolorowymi koralikami. W stroju damskim biała koszula charakteryzowała się krótszym rękawem, sięgającym poniżej łokcia, zdobionym bogatym, kwiecistym haftem – przeważnie różami. Pod suknię łowiczanka zakładała marszczoną w pasie białą halkę z falbanami wykończonymi białą koronką, na to wkładała kieckę z wełnianego pasiaka utrzymanego zwykle w kolorach: pomarańczowym, żółtym, zielonym, wrzosowym, amarantowym czy niebieskim. Suknia była przyszyta do czarnego gorsetu, bogato zdobionego kwiecistym haftem (przeważały motywy polskich kwiatów: róż, niezapominajek, bratków, chabrów, rumianków, goździków). Dół sukni zdobiła aksamitna taśma również haftowana w kwiaty, nad którą przyszywano taśmy z gipiury i cekiny. Tancerki nosiły czarne, skórzane buty na obcasie, sznurowane czerwoną wstążką. Strój dopełniały chustki z cienkiego batystu, haftowane bądź malowane w kwiaty, wiązane z tyłu na węzeł, oraz czerwone korale, niekiedy też bursztyny czy perły.

Oberek jako forma muzyczna pojawiał się także w twórczości polskich kompozytorów. Jednymi z pierwszych były utwory "Obertas-Mazur" Kazimierza Lubomirskiego (1829), "Oberek" ze zbioru "Kwiaty karnawałowe" Karola Hausera (1846), "Mazur wiejski czyli Oberek" Edwarda Stefana Łodwigowskiego (1847). Stylizowane oberki występowały także wśród mazurków Fryderyka Chopina, Henryka Wieniawskiego, Romana Maciejewskiego, Grażyny Bacewicz, Romana Statkowskiego.

Czechlewska, Z. (2021). "Polskie tańce narodowe". Poznań: Sorus.

Czerniawski, K. (1860). "O tańcach narodowych z poglądem historycznym i estetycznym na tańce różnych narodów a w szczególności, na tańce polskie". Warszawa: Drukarnia K. Kowalewskiego.

Idaszak, D. (1960). "Mazurek przed Chopinem". W: Lissa, Z. (red.), "F.F. Chopin". Warszawa: Uniwersytet Warszawski – Dział Wydawnictw.

Nowak, T. (2016). "Taniec narodowy w polskim kanonie kultury. Źródła, geneza, przemiany". Warszawa: Instytut Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego.

polskie tańce tradycyjne

oberek

taniec ludowy

polski taniec tradycyjny