Rzeźbiarka, autorka instalacji i filmów wideo. Czołowa reprezentantka nurtu sztuki krytycznej. Urodziła się 1 lutego 1963 w Warszawie.
W latach 1985-1988 studiowała germanistykę na Uniwersytecie Warszawskim. W 1988 roku rozpoczęła studia na Wydziale Rzeźby Akademii Sztuki Pięknych Warszawie. Tam w 1993 roku obroniła dyplom w pracowni prof. Grzegorza Kowalskiego, zwanej Kowalnią, oraz zaprzyjaźniła się z nauczycielem rysunku - Jerzym Stajudą.
Po studiach zaprzestała uprawiania rzeźby na rzecz fotografii, wideo, wideo-instalacji, performansu.
W 1997 roku została wyróżniona Paszportem Polityki jako najbardziej obiecująca polska artystka. Reprezentując Polskę na 47. Biennale w Wenecji w 1999 roku otrzymała honorowe wyróżnienie. Obecnie mieszka w Berlinie i Warszawie.
Głośna praca dyplomowa
Katarzyna Kozyra, "Piramida zwierząt", 1993, instalacja, kol. Zachęty Narodowej Galerii Sztuki, fot. Jacek Gładykowski, dzięki uprzejmości Zachęty Narodowej Galerii Sztuki
Praca dyplomowa Katarzyny Kozyry, "Piramida zwierząt" (1993), zdobyła spory, początkowo głównie negatywny, rozgłos w prasie i telewizji. Od tej pory artystka zyskała miano dyżurnej skandalistki polskich mediów. Jako dyplom, zainspirowana motywem z bajki braci Grimm "Trzej muzykanci z Bremy", stworzyła obiekt złożony z ustawionych na sobie martwych, wypchanych zwierząt - konia, psa, kota i koguta. Dwa z nich - konia i koguta - wybrała oraz zleciła ich zabicie. Praca składa się z estetycznego obiektu oraz drastycznego filmu wideo rejestrującego zabijanie konia. Kozyra wydobyła paradoksalną rozbieżność między osiągniętym efektem, a procesem realizacji. Skandal, jaki wzbudziła "Piramida" unaoczniał społeczną hipokryzję - powszechną akceptację zabijania zwierząt, jednak pod warunkiem, że służy ono konkretnym, pragmatycznym celom człowieka.
W latach dziewięćdziesiątych Katarzyna Kozyra uznana została za czołową artystkę nurtu tzw. sztuki krytycznej, głównie za sprawą dotykania społecznych tabu (śmierć, choroba, nagość), zazwyczaj związanych z kwestią ciała (chorego, starego, nieobecnego w publicznym dyskursie). Jej zainteresowanie cielesnością sięga jeszcze okresu studiów (np. "Akty anorektyczki" 1991, "Polaroidy czarno-białe" 1992).
W 1995 roku powstała seria czterech wielkoformatowych fotografii zatytułowanych "Więzy krwi" (ilustracja), przedstawiających nagie postacie kobiece na tle symboli religijnych - krzyża i półksiężyca. Dwie z nich zostały zestawione na billboardzie w ramach Otwartej Galerii AMS w 1999 roku. Pracę wówczas ocenzurowano.
Tabu związane z nagim kobiecym ciałem ujawniła również "Olimpia" (ilustracja) (1996). Na pracę złożyły się: tryptyk fotograficzny nawiązujący do słynnego obrazu Maneta oraz film wideo rejestrujący zabieg chemioterapii wykonywany na artystce, od 1992 roku cierpiącej na chorobę nowotworową. W odróżnieniu od "Olimpii" Manetowskiej, która również swego czasu wzbudzała spore kontrowersje, w pracy Kozyry kobiece ciało jest chore lub stare. Artystka nie tylko ukazała stereotypy funkcjonowania kobiecego ciała w sferze publicznej (dyktowane "męskim spojrzeniem"), ale także wprowadziła wyłom w obowiązującym kanonie estetycznym.
W dwóch pracach wykorzystujących muzykę Igora Strawińskiego Kozyra stworzyła sytuację, w której ciało pozbawione jest własnej woli, staje się marionetką w rękach artystki. W wideo-instalacji "Święto wiosny" (1999-2002) odtworzyła choreografię Niżyńskiego do baletu Strawińskiego - interpretację pogańskiego rytuału, poprzez animację filmowanych z góry leżących ciał nagich starców (przy jednoczesnej zmianie ich płci). Kolisty układ zwróconych do wewnątrz lub na zewnątrz ekranów tworzył dwa kręgi: wewnętrzny, na którym odbywał się solowy występ wybrańca wykonującego taniec śmierci, oraz zewnętrzny - z grupowym tańcem mądrych starców. O ile u Strawińskiego wybraniec umiera, u Kozyry powstaje na nowo po każdym upadku.
Do zamiany ról płciowych oraz potraktowania ciała ludzkiego jako pozbawionej kontroli marionetki dochodzi również w "Lekcji tańca" (2001), zainspirowanej baletem Strawińskiego "Pietruszka". W performansie (utrwalonym w postaci pracy wideo) kukiełkami-tancerzami stali się młodzi mężczyźni obdarzeni różowymi waginami.
Fenomen tańca Kozyra badała również w późniejszych pracach. W złożonej z siedmiu dużych ekranów wideo-instalacji "Lords of Dance" (ilustracja) (2002) występuje para tancerzy przebranych w złote majtki i hełmy, odgrywających serię akrobatycznych ćwiczeń. W niektórych momentach sami operują kamerą, czego efektem są ciekawe zbliżenia. Ten zabieg został wykorzystany także w jednej z ostatnich prace Kozyry - opartej na podobnych założeniach przestrzennych wideo-instalacji "Twarze" (ilustracje) (2005-2006). Kozyra sfilmowała twarze kilku tancerzy podczas tańca (baletowego, hip-hopowego, nowoczesnego, etc.). Nie widać ich ciał, lecz jedynie emocje oddawane ekspresją mimiki, podczas zwykłych występów niedostępnych dla publiczności.
Na potrzeby wideo-instalacji "Kara i zbrodnia" (ilustracja) (2002) Kozyra sfilmowała z kolei grupę zafascynowanych militariami mężczyzn, którzy w czasie weekendów zabawiają się bronią i materiałami wybuchowymi. Celem ich działań jest jedynie niszczenie. Nie chcąc ujawniać własnych twarzy, w trakcie ujęć noszą kobiece maski i peruki. Artystka ponownie sfilmowała chłopięce zabawy, tym razem jednak z prawdziwą bronią i ostrą amunicją. W ostatnich sekwencjach filmu postacie wisielców zwisają z drzewa. Odwróceniu uległ tytuł powieści Dostojewskiego, w przypadku pracy Kozyry nie sposób jednak stwierdzić, co jest zbrodnią, a co karą.
W sztuce marzenia stają się rzeczywistością
Katarzyna Kozyra w trakcie zdjęć do filmu "Cheerleaderka" (z cyklu "W sztuce marzenia stają się rzeczywistością"), Zachęta 2006, fot. Marcin Oliva Soto
W latach 2003-2009 artystka realizowała szeroko zakrojony projekt "W sztuce marzenia stają się rzeczywistością" (ilustracje), wykorzystujący różnorodne formy sztuk wizualnych, muzyki i performance'u. Poszczególne jego fazy były dokumentowane na wideo i eksponowane równocześnie jako osobne prace. O ile w instalacjach inspirowanych baletami Strawińskiego to artystka była osobą pociągającą za sznurki marionetek, tym razem sama poddała się kształtowaniu, spełniała sen o zostaniu "prawdziwą kobietą" oraz śpiewaczką operową.
W projekcie brali udział berlińska drag queen Gloria Viagra oraz nauczyciel śpiewu - Maestro (Grzegorz Pitułej), którzy wprowadzili Kozyrę w swoje światy: nocnych klubów i opery, z ich utrwalonymi stereotypami kobiety idealnej. Oba spotkały się ze sobą w wideo-instalacji "Non so piu", w której artystka pobiera równolegle lekcje u Glorii Viagry oraz u Maestra, by ostatecznie wykonać arię z "Wesela Figara".
W lipcu 2005 roku w Wiedniu (podczas otwarcia wystawy "Teatr niemożliwy" w Kunsthalle) Kozyra jako ptaszek wychodzący co godzinę z budki, przebrana w różne stroje wykonywała arię Królowej Nocy z "Magicznego fletu" Mozarta ("Facade Concert"). Ten sam utwór powtórzyła we włoskim Pelago, po tym jak prowadzona przez Maestro (kryjącego się pod maską szczura) procesja wniosła posąg Madonny (o twarzy artystki) na szczyt wzgórza ("Madonna from Pelago"), oraz w analogicznej akcji w Regensburgu ("Madonna from Regensburg").
Podczas performance'u "Diva - Reinkarnacja" (w CSW Zamek Ujazdowski w Warszawie oraz Barbican Art Center w Londynie) Kozyra występowała w metalowej klatce mając na sobie kostium nagiej, otyłej śpiewaczki operowej, co znacznie utrudniało jej śpiewanie.
W innych odsłonach akcent przeniesiony został na życie klubowe. W prezencie urodzinowym dla Glorii Viagry artystka w berlińskim klubie Big Eden jako sobowtór słynnej drag queen publicznie zaśpiewała piosenkę Robbiego Williamsa i wykonała striptease, który zakończył się odsłonięciem sztucznego penisa na jej kroczu i schowaniem go do torebki ("Tribute to Gloria Viagra"). Z kolei w filmie wideo "Opowieść zimowa" artystka wcieliła się w postać bajkowej księżniczki otoczonej karłami.
Wszystkie części projektu "W sztuce marzenia stają się rzeczywistością" łączą różnorodne style - niski z wysokim, melodramat z komedią. Jednocześnie Kozyra gra na stereotypach męskości i kobiecości, swobodnie zmieniając role, udowadniając, że płeć jest aktem performatywnym.
Za pendant do "Opowieści zimowej" uznać można "Summertale (Opowieść letnią)" (2008), wraz z zapowiadającym ją trailerem. W filmie tym, również utrzymanym w atmosferze baśni, zamieszkujące na pozór sielską krainę karliczki mszczą się na płci męskiej mordując mężczyzn, którzy niespodziewanie pojawiają się w ich okolicy wraz z Kozyrą. Mężczyznami tymi są Maestro i Gloria Viagra, której płeć zdradzają plamy moczu pozostawione przez nią na desce klozetowej.
Jako puentę cyklu "W sztuce marzenia stają się rzeczywistością" odczytać można performance i film "Il Castrato", powstałe na festiwalu "Gender Bender" w Bolonii. W "Il Castrato" dochodzi do pomieszania ról płciowych. Wśród występujących na scenie przebranych za kobiety mężczyzn w strojnych barokowych sukniach, Kozyra zostaje rozpoznana jako zdrajczyni... mężczyzna. Pod suknią ukrywa bowiem męskie genitalia (w rzeczywistości kolejne przebranie, które uznać można za autocytat - vide "Łaźnia męska"). W obecności widowni (półnagich mężczyzn) następuje kastracja i symboliczne wniebowzięcie fałszywych organów.
Równolegle do projektu "W sztuce..." powstały prace zainspirowane osobą "Lou Salome" (ilustracje) (2005). Katarzyna Kozyra wciela się w jej postać, w wiedeńskim pałacu Schwarzenberg i pałacowych ogrodach tresuje dwóch aktorów przebranych za psy, których maski do złudzenia przypominają twarze Nietzschego i Rilkego, znajomych Lou Salome. Podczas działania w rzymskim Teatro Palladium ("Lou Salome a Roma. Teatro di Cani") w październiku 2005 roku na widownię zaproszono właścicieli psów. Dzięki temu akcja tresowania psów-filozofów na scenie połączyła się z nieprzewidywalnym zachowaniem zwierząt obecnych na widowni. W odróżnieniu od projektu "W sztuce...", tym razem Kozyra jest dominą, która przejmuje całkowitą kontrolę nad swymi podopiecznymi.
W powstałym podczas wystawy "Teatr niemożliwy" w warszawskiej Zachęcie teledysku "Chearleaderka" (ilustracje) (2006) Kozyra śpiewając piosenkę Gwen Stefani "What You Waiting For?" tańczy w męskiej szatni, w której przebierają się umięśnieni mężczyźni. Początkowo nie przyciąga ich uwagi. Dopiero przemiana artystki w postacie-cytaty z jej poprzednich prac ("Łaźni męskiej" oraz "Divy-Reinkarnacji") budzi ich zainteresowanie, a ostatecznie - wrogość. Tym samym Kozyra powraca do wielokrotnie podejmowanego przez siebie wątku ciała jako kostiumu.
W ostatnich latach Kozyra przeprowadziła też szereg akcji w ramach założonej przez siebie Midget Gallery - nieposiadającej stałej siedziby galerii karłów, którzy występowali w jej filmach. W ten sposób artystka podjęła krytyczną dyskusję z rynkiem sztuki i rządzącymi nim regułami. Przebrane w bawarskie stroje "Midżety" ze specjalnymi ekranami na plecach odwiedziły między innymi 4. Biennale w Berlinie (2006), londyńskie targi Frieze (2006) czy Liste (2007), wyśmiewając współczesne zabiegi merkantylne.
Na targach w Bazylei w 2007, uznawanych za najważniejsze, Midget Gallery otrzymała zlecenie od prywatnego kolekcjonera na zakup pracy. Okazało się to z jednej strony niezwykle trudne, z drugiej - zabawne. Ostatecznie wybór padł na plastikową kaczkę z fallusem w stanie wzwodu leżącą w balii. Podczas otwarcia berlińskiego Biennale w 2008 roku artystka zorganizowała alternatywne Pierwsze Midget Biennale. Pod rewolucyjnymi hasłami w piwnicy budynku, w którym mieszka w Berlinie, powstało firmowane przez Midgetów malowidło przedstawiające historię sztuki od czasów prehistorycznych do współczesności.
Pod koniec 2010 roku w warszawskiej Zachęcie została otwarta największa jak do tej pory wystawa Kozyry, zbierająca jej najważniejsze prace z różnych okresów: od dyplomowej "Piramidy zwierząt", przez "Więzy krwi", "Olimpię", obie "Łaźnie", po wybór filmów z cyklu "W sztuce marzenia stają się rzeczywistością", zamkniętego ostatecznie w 2009 roku. Nie była to jednak zwykła retrospektywa, o czym świadczył już sam tytuł - "Casting". Kozyra potraktowała tę ekspozycję jako wstęp do pracy nad nowym projektem. Ma to być duża produkcja, eksperymentalny film fabularny, osnuty wokół wątków z życia nie kogo innego jak Kozyry właśnie.
Częścią wystawy było pomieszczenie, gdzie odbywał się nieustanny przegląd kandydatów do roli Katarzyny Kozyry. Mógł w nim wziąć udział każdy, niezależnie od płci czy wieku. Pierwsze przymiarki prezentowane były na bieżąco w galerii, a wszystkich uczestników castingu można było zobaczyć na filmie wyświetlanym podczas finisażu. Szczególnie interesująco wypadali mężczyźni, opowiadający o doświadczeniu wejścia do łaźni z doczepionym penisem ("Czułam się nie do końca mężczyzną" lub "Bałam się, że mi fiut odpadnie"). Okazało się również, że nie jest wcale tak łatwo przekonująco zacytować Kozyrę, która mówi:
"Z mojej wszechmocy rodzi się przekonanie, że za co bym się nie wzięła, wszystko mi się uda. Bo potencjalnie jestem utalentowana w każdej dziedzinie".
Sama wystawa pomyślana więc była nie tylko jako ekspozycja klasycznych już prac Kozyry, ale też jako pomoc w przygotowaniu się do roli. Jedną z sal zamieniono w czytelnię, wypełnioną katalogami, zbiorami wycinków prasowych i filmami dokumentalnymi. Ciekawą formę przybrał też katalog, w którym życie i twórczość Kozyry opisane jest dwutorowo - tekstami artystki opisującymi jej prywatne doświadczenia (relacje z przyjaciółmi, partnerami życiowymi, współpracownikami, ale też sny) i skrupulatnym kalendarium w szczegółach oddającym jej karierę. Całość zilustrowana została zdjęciami z życia prywatnego, podróży i zaplecza powstawania prac i filmów.
W 2013 roku w CSW Zamek Ujazdowski Kozyra po raz pierwszy zaprezentowała projekt "Szukając Jezusa", w którym wcieliła się w rolę badacza i odkrywcy. Punktem wyjścia była dla Kozyry informacja o tzw. syndromie jerozolimskim – ostrym zaburzeniu urojeniowym opisanym w medycynie w drugiej połowie XX wieku. Cierpiący nań chorzy odwiedzający Jerozolimę lub tzw. Ziemię Świętą utożsamiają się z postaciami biblijnymi, najczęściej i przede wszystkim z Mesjaszem.
Kozyra wraz z ekipą filmową udała się w 2012 roku do Jerozolimy, by tam odnaleźć tych, którzy na początku XXI wieku wierzą, że są Jezusem. Efektem tej podróży jest materiał nakręcony podczas przygotowań do Wielkanocy w Ziemi Świętej – zdjęcia Jerozolimy, będącej sceną dla religijnych rytuałów, na której występują ludzie o różnych wierzeniach, wyznaniach i kolorach, próbujący przekonać artystkę o swej cudowności i prawdziwości kolejni Mesjasze oraz otaczający ją cały czas barwny tłum pielgrzymów i mieszkańców.
Tym razem przed oczami artystki odbywa się ciągły performans, w którym to nie ona jest głównym bohaterem czy uczestnikiem, a jedynie odbiorcą, próbującym odnaleźć i zarejestrować choć fragment tego, co się dzieje w tym świętym mieście.
Pierwszy film fabularny
Katarzyna Kozyra, "Szukając Jezusa", 2012, fot. dzięki uprzejmości Fundacji Katarzyny Kozyry
W 2014 Katarzyna Kozyra została czwartą laureatką Nagrody Filmowej Państwowego Instytutu Sztuki Filmowej i Muzeum Sztuki Nowoczesnej. Powołana we współpracy z Mistrzowską Szkołą Reżyserii Filmowej Andrzeja Wajdy nagroda powstała w odpowiedzi na aktualną tendencję w kinie światowym - tworzenie przez artystów z pola sztuk wizualnych filmów skierowanych do kinowego widza. Jej pierwszym laureatem został w 2011 roku Zbigniew Libera, a wygrana to budżet na realizację filmu pełnometrażowego.
Zdaniem jury projekt Kozyry, "X", najpełniej realizuje kryteria nagrody, stawiając na oryginalną formę oraz radykalny pomysł wynikający z wieloletnich poszukiwań artystycznych i wybitnego dorobku artystki. Dotyczy ważnego społecznie problemu doświadczenia choroby nowotworowej, którą artystka przechodziła i dała wielokrotnie wyraz temu granicznemu przeżyciu w swojej sztuce.
Kozyra do swojego projektu pragnie zaangażować kobietę chorą na raka, w trakcie leczenia, tytułową X i zaproponować jej "podróż" poprzez swoje prace (ponowne odgrywanie takich realizacji jak "Olimpia" czy "Święto wiosny"), z nadzieją, że również w jej przypadku radykalna sztuka będzie sposobem na radzenie sobie ze śmiercią i chorobą. Kozyra jako osoba, która "przeżyła" zmagania z rakiem, będzie kimś w rodzaju przewodnika przez proces leczenia X, która stanie wobec podobnych co wcześniej artystka wyzwań i podobnie jak ona nie będzie wiedziała, czy uda się wygrać walkę z chorobą.
Autor: Karol Sienkiewicz, październik 2006; aktualizacja: czerwiec 2011; listopad 2015.
