Choć Kawalerowicz tworzył w czasach tzw. szkoły polskiej, sam pozostawał poza jej głównym nurtem. Szkoła polska zazwyczaj kierowała się perspektywą narodową - jej wielkim tematem był los Polaka. Natomiast Kawalerowicz wybrał tematykę uniwersalną.
Filmy "Matka Joanna od Aniołów" i "Faraon" ujawniają szczególny i oryginalny styl twórczości tego reżysera. Tak pisał o tym Konrad Eberhardt w "Filmie" (1966, nr 18):
Księżycowy pejzaż "Matki Joanny od Aniołów", surowa architektura klasztorna, obsesyjnie zamykające bohaterów białe ściany (...) tworzą kreacje świata składającego się z ogromnej ilości drogowskazów, które trzeba rozszyfrować. (...) Na podobnej zasadzie został zrealizowany "Faraon". Jego malarska uroda, jego fascynująca widowiskowość miały być także nie celem, ale punktem wyjścia, zaproszeniem do spenetrowania obszarów problematyki rozciągających się ponad, lub pomiędzy realiami.
Większość filmów Kawalerowicza to adaptacje literatury, która została przetworzona w dzieła oryginalne, naznaczone twórczą indywidualnością reżysera.
Nazywano Kawalerowicza epikiem i rekonstruktorem światów już nieistniejących. Zygmunt Kałużyński na łamach "Polityki" (2000 nr 17), stwierdził:
"Matka Joanna od Aniołów" stanowiła odbudowanie zaginionego średniowiecza (mimo, że akcja dzieje się w wieku XVIII, ale w warunkach mentalnie nie zmienionych od stuleci), "Faraon" (...) to rekonstrukcja starożytności egipskiej. I następnie "Austeria"- odtworzenie zniszczonego świata żydowskiej kultury chasydzkiej.
Mimo różnorodności tematów można odkryć łączący wszystkie jego filmy nurt stały i fundamentalny dla jego wizji. Jest to rodzaj głęboko zakorzenionej i instynktownej opozycji wobec rozpętanej emocjonalności indywidualnej i zbiorowej. Dlatego reżyser ten pozostał obcy romantyzmowi. Jak zauważa Maria Kornatowska - należał do tych, którzy ponad "uczucie i wiarę" przedkładają "mędrca szkiełko i oko". Na łamach "Filmu" (2008, nr 2) Łukasz Maciejewski pisze:
Był wśród artystów polskiego kina najlepszym rzemieślnikiem. To oczywiście komplement. Tworzył kino, które zawsze było światowe i europejskie i właśnie dlatego okazało się ponadczasowe. (...) Pośród młodopolskich lub romantycznych tęsknot swoich sławnych kolegów (...) poezję wzbogacał prozą. Filmowa panorama Kawalerowicza polegała (...) na wyłapywaniu obrazów z różnych stron: literackich, filmowych i aktorskich.
Barbara Hollender zauważa w "Rzeczpospolitej" (2007 nr 303) , że Kawalerowicz "nie szedł za modami, jego twórczości nie daje się przypisać do szkoły polskiej czy jakiegokolwiek innego gatunku. W kinie interesowały go: miłość, wiara i polityka."
Jako kierownik artystyczny Zespołu Filmowego "Kadr" (od 1955 z czteroletnią przerwą 1968-72, kiedy to zespół rozwiązano) współodpowiadał za wiele znakomitych i ważnych dla polskiego kina filmów m.in. w reżyserii Andrzeja Wajdy, Andrzeja Munka czy Kazimierza Kutza. Również u niego debiutował Juliusz Machulski.
"Zawsze szukałem tematów uniwersalnych - mówił o swojej twórczości Kawalerowicz - nie lubię w sztuce doraźności."
O Kawalerowiczu w 1991 roku Yahia A. Zaidan napisał pracę "Twórczość filmowa Jerzego Kawalerowicza" (maszynopis).
Filmografia:
- 1951 - "Gromada" (reżyseria i scenariusz wspólnie z Kazimierzem Sumerskim). Konflikt małorolnych chłopów z młynarzem i kułakami podczas budowy młyna, który ma służyć wszystkim mieszkańcom. Socrealistyczna opowieść o przemianach na polskiej wsi. Nagrody: 1952 - wyróżnienie za reżyserię na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Karlowych Warach.
- 1953 - "Celuloza" (według powieści "Pamiątka z Celulozy" Igora Newerlego, który jest także współautorem scenariusza). Akcja filmu rozgrywa się w przedwrześniowej Polsce. Historia trudnego życia Szczęsnego, który z powodu nędzy panującej w rodzinnej wsi, wyrusza szukać pracy. Styka się ze zorganizowanym ruchem robotniczym i podejmuje walkę rewolucyjną. Nagrody: 1955 - Nagroda Państwowa I stopnia.
- 1954 - "Pod Gwiazdą Frygijską" (II część filmu "Celuloza"; scenariusz jw.). Dalsze losy Szczęsnego, który wstępuje do partii komunistycznej. Trafia do więzienia, a po wyjściu na wolność wyjeżdża do Hiszpanii, aby wziąć udział w toczącej się tam wojnie. Nagrody: 1954 - Nagroda Walki o Postęp Społeczny Festiwalu w Karlowych Warach; 1955 - Nagroda Państwowa I stopnia.
- 1956 - "Cień" (scenariusz: Aleksander Ścibor Rylski). Jakiś mężczyzna wyskakuje z pociągu i ginie. Nie można go zidentyfikować z powodu zmasakrowanej twarzy i braku dokumentów. Dopiero wspomnienia kilku osób wyjaśniają, kim może być ten człowiek. Szpiegowsko-konspiracyjna opowieść łącząca retrospekcje z czasów okupacji z realiami lat pięćdziesiątych. Nagrody: 1957 - "Syrenka Warszawska" w kategorii filmu fabularnego za rok 1956.
- 1957 - "Prawdziwy koniec wielkiej wojny" (według opowiadania Jerzego Zawieyskiego, który jest także współautorem scenariusza). Juliusz wraca po wojnie z obozu koncentracyjnego. Jego żona, pewna, że mąż już od dawna nie żyje, ułożyła sobie życie z innym mężczyzną. Juliusz zrozumiawszy sytuację, popełnia samobójstwo. Dramat psychologiczny analizujący długotrwałe skutki, jakie wojna pozostawia w ludzkiej psychice.
- 1959 - "Pociąg" (scenariusz wspólnie z Jerzym Lutowskim). Większość akcji filmu toczy się w zamkniętej przestrzeni jadącego pociągu. Grupa osób przypadkowo spotyka się w podróży. Każdy z pasażerów jest na swój sposób samotny i każdy przeżywa własny dramat. Jest to studium psychologiczne (według słów reżysera) "o głodzie i tęsknocie uczuć". Wpleciono tu także wątek sensacyjny - w pociągu jedzie poszukiwany morderca. Podróżni stają się bardzo agresywni i omal nie dokonują na nim samosądu. Nagrody: 1959 - Premio Evrotecnica im. Georgesa Mélièsa na Festiwalu w Wenecji; "Złota Kaczka" w kategorii: najlepszy film polski (nagroda przyznawana przez czasopismo "Film").
- 1960 - "Matka Joanna od Aniołów" (według opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza; scenariusz wspólnie z Tadeuszem Konwickim). Wiek XVIII. Do żeńskiego klasztoru na Smoleńszczyźnie przyjeżdża ksiądz Suryn. Jest egzorcystą, który będzie wypędzał demony z opętanych mniszek. Między nim a matką Joanną rodzi się gwałtowne uczucie, do którego oboje boją się przyznać. Ta świecka miłość powoduje, że ksiądz popełnia zbrodnię. Chce w ten sposób wyzwolić mniszkę od demonów. Dramat dający się interpretować w kategoriach uniwersalnych, jako studium psychologii człowieka dobrowolnie godzącego się na ograniczenie własnej natury i narzucone nakazy. Jeden z najpiękniejszych wizualnie polskich filmów. Nagrody: 1961 - Nagroda Specjalna Jury "Srebrna Palma" na Festiwalu w Cannes; 1962 - "Syrena Warszawska" nagroda Polskiej Krytyki Filmowej; Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia; 1963 - Nagroda Młodej Krytyki na Festiwalu w Oberhausen; 1966 - Nagroda Krytyki Filmowej na Festiwalu w Panamie.
- 1965 - "Faraon" (według powieści Bolesława Prusa; scenariusz wspólnie z Tadeuszem Konwickim). Młody faraon Ramzes XIII chce reformować państwo egipskie. Jego przeciwnikiem jest kapłan Herhor. Walka o władzę między tymi dwoma osobami stanowi główny wątek filmu. Inne wątki to: przyjaźń faraona z kapłanem Pentuerem, miłość do Żydówki Sary i kapłanki Kamy, historia tajnego układu z Asyrią, zaćmienie Słońca wykorzystane przez kapłanów do podporządkowania sobie tłumów oraz skrytobójcza śmierć Ramzesa XIII z rąk sobowtóra. Fresk historyczny o ponadczasowej wymowie, ujawniający mechanizmy rządzenia i wpływ religii na życie społeczne. Nagrody: 1966 - Nagroda Państwowa zespołowa I stopnia; 1967 - nominacja do "Oskara" w kategorii filmów zagranicznych.
- 1968 - "Gra" (scenariusz wspólnie z Andrzejem Bianuszem). Małżeństwo z dwunastoletnim stażem przeżywa kryzys. Mąż i żona prowadzą ze sobą swoistą grę, w której każde z nich chce zyskać przewagę nad drugim partnerem. Kameralny dramat psychologiczny.
- 1971 - "Magdalena" (prod. Jugosławia-Włochy; scenariusz wspólnie z Sergio Biassinim). Tytułowa bohaterka zakochuje się ze wzajemnością w księdzu. Opowieść o niespełnionej, tragicznie zakończonej miłości.
- 1977 - "Śmierć Prezydenta" (scenariusz wspólnie z Bolesławem Michałkiem). Film rekonstruuje tragiczny fragment polskiej historii okresu II Rzeczpospolitej - 16 grudnia 1922 roku zostaje zamordowany przez fanatycznego nacjonalistę Eligiusza Niewiadomskiego pierwszy polski prezydent Gabriel Narutowicz. Uniwersalna rozprawa na temat władzy i mechanizmów zbrodni politycznej. Nagrody: 1977 - Nagroda Specjalna Jury na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku; 1978 - "Srebrny Niedźwiedź" za reżyserię na Festiwalu w Berlinie; Nagroda Specjalna za reżyserię na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym Ludzi Pracy w Libercu (Czechosłowacja); Nagroda Krytyki na Festiwalu w Cordobie; "Syrenka Warszawska" - nagroda Klubu Krytyki Filmowej SDP.
- 1980 - "Spotkanie na Atlantyku" (scenariusz wspólnie z Bolesławem Michałkiem). Akcja filmu rozgrywa się na wielkim statku pasażerskim, który płynie z Ameryki do Polski. Konfrontacja postaw pasażerów, ujawniająca motywy dokonywanych przez nich moralnych wyborów. Kawalerowicz nazwał film "dramatem charakterów".
- 1982 - "Austeria" (według powieści Juliana Stryjkowskiego - scenariusz wspólnie z Tadeuszem Konwickim i Julianem Stryjkowskim). Rok 1914 - pierwszy dzień i noc wojny. W tytułowej austerii (karczmie) znajdują schronienie uciekający przed rosyjskimi wojskami Żydzi. Zamożni mieszczanie i biedota, konserwatyści i radykałowie tworzą barwny przekrój społeczności. Ścierają się różne postawy ludzi znajdujących się w sytuacji niepewności i zagrożenia. Jeden tylko stary, mądry karczmarz Tag zachowuje stoicki spokój. Nagrody: 1984 - Grand Prix za najlepszy film na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku.
- 1989 - "Jeniec Europy" (scenariusz według powieści Juliusza Denkowskiego). Ostatnie lata życia Napoleona I zesłanego na wyspę św. Heleny. Film pokazuje odbrązowioną postać wielkiego cesarza, jako człowieka cierpiącego i pokonanego przez ciężką chorobę. Bonaparte umiera na wygnaniu w 1821 roku.
- 1990 - "Bronsteins Kinder" (tytuł polski Dzieci Bronsteina; prod. Niemcy; scenariusz według powieści Jurka Beckera). Bronsteinowie to rodzina niemieckich Żydów. Choć jest rok 1973, ojciec wciąż pamięta koszmar wojennych przeżyć. Gdy spotyka człowieka, który był kapo w obozie koncentracyjnym, chce go osądzić i skazać. Na tym tle dochodzi do konfliktu z osiemnastoletnim synem Bronsteina, dla którego wojna jest już zamierzchłą przeszłością.
- 1995 - "Za co?" (prod. Polska-Rosja; według noweli Lwa Tołstoja - scenariusz wspólnie z Pawłem Finem, Walerijem Pendrakowskim i Aleksandrem Bondariewem). Dramatyczne losy polskiego szlachcica, który za udział w Powstaniu Listopadowym został aresztowany i skazany na katorgę.
- 2001 - "Quo vadis" (według powieści Henryka Sienkiewicza). Historia miłości młodego rzymianina Winicjusza do pięknej Ligii na tle losów pierwszych chrześcijan w starożytnym Rzymie za czasów Nerona. Prawie czterogodzinna (160 min.) wierna adaptacja niezwykle popularnej prozy.
- 2001 - "Quo vadis" - telewizyjna sześcioodcinkowa wersja filmu kinowego.
Był bohaterem filmów dokumentalnych: 1988 - "Kino Kawalerowicza" (reżyser: Ireneusz Engler), 1994 - "Jerzy Kawalerowicz" (reżyser: Jan Wróblewski), 1994 - "Wspomnienie o Aleksandrze Fordzie" (realizacja: Tomasz Kamiński), 1996 - "Filmówka" (serial dokumentalny) w I odc. "Poszukiwanie miejsca" i IX "Co daje szkoła filmowa" (realizacja całości serii: Andrzej Bednarek), 1997 - "Jubilat" (realizacja: Krzysztof Szmagier), 1998 - "<<Pociąg>> - 40 lat później" w cyklu "Filmy o filmach" (realizacja: Grzegorz Jankowski i Jacek Szczerba), 2000 - "Chłopcy z Targowej 61/63' (reżyseria: Krzysztof Bukowski), 2007 - "Faraon polskiego kina" (reżyseria: Adam Dzienis i Jacek Szczerba), 2009 - "Żyłem siedemnaście razy" (reż. Tadeusz Bystram, Stanisław Zawiśliński), 2012 - "Whisky z mlekiem" (reż. Kacper Lisowski).
W 1965 Kawalerowicz wydał napisaną wspólnie z Ramilem Pawłowiczem Sobolewem książkę "Filmy, styl, metoda". Książki o Kawalerowiczu: "Faraon kina" autorstwa Małgorzaty Dipont i Stanisława Zawiślańskiego (wyd. "Skorpion", seria "Ludzie kina", Warszawa 1997); "Nie powtarzałem siebie" - wywiad z reżyserem przeprowadzają ks. prof. Waldemar Chrostowski i Mirosław Słowiński (Oficyna "Adam", seria "Sławni, znani, kochani", Warszawa 2007); "Spóźniona rozmowa", Zofia Wnuk (Oficyna "Adam", Warszawa 2008).
.
Autor: Halina Olczak-Moraczewska, maj 2004; aktualizacja: ZLS, luty 2021.
