Andrzej Żuławski - Życie i twórczość | Artysta

Reżyser filmowy, scenarzysta i pisarz. Zadebiutował w 1971 filmem "Trzecia część nocy", jednak po realizacji zakazanego przez polską cenzurę filmu "Diabeł" oraz w momencie zatrzymania przez polskie władze produkcji "Na srebrnym globie" na stałe przeniósł się do Francji, gdzie zrealizował takie kultowe filmy jak "Najważniejsze to kochać" czy "Opętanie".

pt., 11/22/1940 - 12:00 - śr., 02/17/2016 - 12:00

Zdjęcie nagłówka

Szerokość zdjęcia

mały obrazek (760 px)

Podpis obrazka

Andrzej Żuławski, 2011, fot. Filip Błażejowski/Forum

Tryb paralaksy

Off

Szkołę średnią ukończył we Francji. W latach 1959–1960 studiował na wydziale filozofii na Sorbonie i na wydziale reżyserii w IDHEC-u (ukończył w 1965 roku). Po powrocie do kraju był drugim reżyserem i asystentem Andrzeja Wajdy przy filmach: "Samson", "Miłość dwudziestolatków" i "Popioły". W latach 60. publikował recenzje filmowe w tygodniku "Film" i miesięczniku "Kino", oraz utwory poetyckie we "Współczesności".

Jego droga twórcza rozpoczęła się od współpracy scenariuszowej z ojcem Mirosławem Żuławskiem. Zadebiutował w 1967 roku dwoma utrzymanymi w onirycznej konwencji krótkimi metrażami "Pavoncello" i "Pieśń triumfującej miłości". Jego debiutem pełnometrażowym była "Trzecia część nocy" (1971), o której tak pisał Michel Sineux:

"Trzecia część nocy" spadła jak meteor na kino europejskie, onieśmielała poetycką brawurą i plastyczną energią.

Niezwykle oryginalny obraz, oparty częściowo na biografii Mirosława Żuławskiego, współcześni określali jako kicz, a Andrzej Wajda, opiekun artystyczny obrazu, rugał ponoć Żuławskiego w nieskończoność. Z późniejszej perspektywy "Trzecia część nocy" została jednak doceniona jako niezwykły wyraz artystycznej wolności i zyskała rangę obrazu kultowego.

Kolejnym filmem Żuławskiego był osadzony w XVIII wieku, kostiumowy horror "Diabeł" (1972) z Wojciechem Pszoniakiem, Leszkiem Teleszyńskim i Małgorzatą Braunek w głównych rolach. Film został zatrzymany przez cenzurę z powodu nadmiernego okrucieństwa i śmiałych scen erotycznych – premiery doczekał się dopiero w roku 1988. Zakazano również publikowania jakichkolwiek informacji o filmie, by zapobiec jego rozpowszechnianiu. Po tych wydarzeniach Żuławski wyjechał na stałe do Francji.

Pierwszym filmem zrealizowanym na obczyźnie jest "Najważniejsze to kochać" ("L'important c'est d'aimer") z gwiazdami europejskiego kina Romy Schneider (która za główną rolę otrzymała nagrodę Cezara na pierwszej gali w historii tej nagrody) i Klausem Kinskym. Klimat i tło do kolejnego filmu, współczesnej historii o skomplikowanej historii damsko-męskiej, odnalazł Żuławski w Berlinie. Kontrowersyjne "Opętanie" z nagrodzoną w Cannes Isabelle Adjani w roli głównej to hipnotyczna, nadekspresyjna historia, w której małżeństwo zmienia się w horror. Sam reżyser tak mówił o filmie: "Stale pragnę tworzyć opowieść moralną i dlatego też odniosłem się do pewnego kodu moralnego wywodzącego się całkowicie z katolicyzmu" ("Film na świecie" 1991, nr 4). Marcel Martin w "La Revue du Cinéma" (1984, nr 394) napisał:

W "Opętaniu" nauczanie chrześcijańskie zastąpione zostało ezoteryczną filozofią od tantra po zen, które wyrażają odnowienie mistycyzmu w społeczeństwie konsumpcyjnym.

W kolejnych latach Żuławski zrealizował we Francji filmy "Kobieta publiczna" (1984), "Narwana miłość" (1985) i "Moje noce są piękniejsze niż wasze dni" (1989). O ostatnim z nich mówił Żuławski dla "Le Positif":

Od "Narwanej miłości" marzyłem, aby znów pracować z Sophie Marceau. Jacques Dutronc grał w moim pierwszym filmie "Najważniejsze to kochać". Odnalazłem go po piętnastu latach. […] Z powieści zachowałem tylko intrygę. Akcja filmu rozgrywa się w Biarritz, ponieważ morze pełni bardzo istotną rolę w tej opowieści o tragicznych kochankach. Zafascynowała mnie muzyka tej powieści […]. Jest to zupełnie banalna historia chłopaka spotykającego dziewczynę w dużych, słonecznych okularach. Pokochali się, ale ona miała już męża, który był o nią zazdrosny. Chłopak był śmiertelnie chory, dziewczyna występowała w kabarecie, gdzie wróżyła ze słów.

W wielu filmach Żuławskiego występuje temat sobowtóra, który reżyser zaczerpnął z powieści swojego ulubionego pisarza, Fiodora Dostojewskiego. Tomasz Jopkiewicz ("Film" 1991, nr 23) tak napisał o twórczości reżysera:

Żuławski wykreował świat w którym panuje jarmarczna apokalipsa. Świat w stanie widowiskowego, malowniczego rozkładu, dekadenckiego łamania wszelkich norm etycznych, świat zaczadzony złem.

Z kolei Oskar Sobański ("Film" 1987, nr 11) zauważył:

W filmach Żuławskiego natura nie znosi próżni, tak samo jak na barokowych fasadach hiszpańskich kościołów i pałaców, przepełnionych nadmiarem pokrętnych i zawiłych ozdób.

Reżyser posługiwał się chwytami pochodzącymi z gotyckiego horroru, filmów krwi, lub filmu gangsterskiego. Ta poetyka jest u niego tak wyolbrzymiona i zdeformowana, że popada często w autoparodię.

Kadry z filmów Andrzeja Żuławskiego [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Szczególne miejsce w twórczości Żuławskiego ma odyseja kosmiczna "Na srebrnym globie" (scenariusz powstał według książki stryjecznego dziadka reżysera, Jerzego Żuławskiego). Realizację filmu przerwano w roku 1978 i dopiero na początku 1986 roku reżyser podjął się montażu i udźwiękowienia 48 ocalałych aktów filmu, oraz dokręcił sceny z ulic Warszawy, na tle których opowiada z offu o brakujących sekwencjach. Sam reżyser tak określił swoją twórczość: "Dla mnie kino jest okiem, które patrzy, a nie myślą, którą wyraża".

Andrzej Żuławski na planie filmu " Na Srebrnym Globie" według "Trylogii księżycowej" Jerzego Żuławskiego, 1978, fot. Tomek Sikora / Forum

Kolejnymi francuskimi filmami reżysera były muzyczne obrazy "Borys Godunow" (1989) i "Błękitna nuta" (1990). W Polsce zrealizował w 1996 roku owianą atmosferą kontrowersji, dotyczących między innymi pracy z główną aktorką, Iwoną Petry, "Szamankę" (1996). Oparty na scenariuszu Manueli Gretkowskiej film znalazł się na całkowitej kontrze do szukającej wzorców w kinie amerykańskim nieudolnej kinematografii polskiej lat 90. Damian Romaniak (Onet, 29.12.2016), pisał:

Gdyby stworzyć listę najbardziej niedocenionych polskich filmów, to bez wątpienia "Szamanka: zajęłaby jedno z najwyższych miejsc. Prawie dwadzieścia lat temu dzieło Żuławskiego wywołało prawdziwy skandal. Media oraz kościół odsądzały obraz od czci i wiary. Recenzenci stawiali druzgocące oceny. Najdelikatniejsze epitety, jakie można było przeczytać pod adresem filmu to "fekalia udające filozofię" albo "pseudointelektualny gniot". Dla mnie jednak "Szamanka" stanowi kawał dobrego, odważnego kina i jest to bodaj najlepszy polski thriller erotyczny. Żuławski stworzył niebanalny traktat o seksie, śmierci oraz potrzebie metafizyki.

Według Piotra Kletowskiego ("Kwartalnik filmowy" 2004, nr 46) kino Żuławskiego jest próbą stworzenia swoistej materialistycznej metafizyki. "Metody, jakimi ją wykłada, z pewnością są brutalne, a serwowany obraz świata tragiczny i wstrząsający". Sam reżyser tak wyrażał swoje stanowisko ("Kino" 2008, nr 10):

Ja nie usiłuję robić filmów po to, aby epatować jakąkolwiek formą. Nie chcę epatować tym, co uważałbym za brzydotę estetyczną, etyczną czy moralną. Jeśli są w tych filmach rzeczy trudne i brutalne, czy też filmy te pokazują świat nie zawsze urodziwy i od słonecznej strony, to wszystko po to, żeby przejść przez tunel i dostać się do jakiegoś światła. [...] Celem filmu jest rozruszanie publiki, która przychodzi. Ale rozruszanie uczuciowe, myślowe, nerwowe, zmysłowe pod każdym względem.

Piotr Wojciechowski ("Kino" 2008, nr 10) podkreślał: "Żuławski kręcił filmy we Francji, w Polsce, a także w Hollywood. [...] We wszystkich filmach Żuławskiego powraca wątek miłości szalonej, lecz niemożliwej. Zawsze też miłość ma związek ze sztuką czy muzyką".

W "Polityce" (2008, nr 34 ) Zdzisław Pietrasik zacytował słowa Żuławskiego o wykonywaniu zawodu reżysera:

Często mnie pytają młodzi ludzie, jak to się dzieje, że człowiek staje się reżyserem filmowym i co to jest? Ja odpowiadam: reżyser filmowy to jest ktoś, kto musi okłamać absolutnie wszystkich dookoła prócz samego siebie. Jak zacznie siebie okłamywać, to jest koniec.

Andrzej Żuławski na planie filmu "Trzecia czesc nocy", 1971, fot. Roman Sumik / Forum

Po tym, jak w 2000 roku zrealizował głośną "Wierność" z Sophie Marceau w roli głównej, Żuławski na 15 lat zniknął z kina. W tym czasie wydał natomiast aż 11 książek – powieści, zbiór felietonów i eseje, z których literacko najciekawszą była wydana w 2005 roku powieść "Zapach księżyca" opowiadająca o ślepnącym malarzu próbującym oswajać się z przemijaniem.

W 2015 roku Żuławski powrócił do kina w efektownym stylu. Przeniósł na ekran "Kosmos" Witolda Gombrowicza, powieść wydaną po raz pierwszy w 1965 roku, a opowiadającą o bezskutecznym poszukiwaniu sensu świata. Zachowując ducha literackiego oryginału, Żuławski swobodnie potraktował jego literę – akcję powieści przeniósł z dwudziestolecia międzywojennego do współczesności, a Zakopane zastąpiła u niego portugalska prowincja. Jego film był koprodukcją francusko-portugalską, a na ekranie wystąpili aktorzy z Francji, Portugalii oraz Szwajcarii, m.in. Jean Francois Balmer, Sabine Azema, Victoria Guerra, a także Ricardo Pereira i Antonio Simao.

Podczas festiwalu w Locarno w 2015 roku Żuławski otrzymał za ten film nagrodę za najlepszą reżyserię. Wręczając mu nagrodę, jurorzy festiwalu pisali, iż ta nagroda to "najlepszy sposób, by zachęcić tego wyrafinowanego autora, żeby nie zwlekał zbyt długo z powrotem za kamerę". Media również z zainteresowaniem przyjęły "egzystencjalny thriller" Żuławskiego, komplementując sensualność jego obrazu, poczucie humoru reżysera i warsztatową biegłość.

O ostatnim filmie Andrzeja Żuławskiego pisał Tadeusz Sobolewski ("Gazeta Wyborcza", 30.06.2016):

"Kosmos" to nie tylko czarna, surrealistyczna komedia – to film metafizyczny. Człowiek – włącznie z samym autorem – ukazany jest jako istota odrażająca. Jednak pytanie, które przenika niemal wszystkie książki i filmy Andrzeja Żuławskiego – a ten film w szczególności – prowadzi dalej. Chodzi o to, jak przekroczyć ludzkie spojrzenie? Jak, opisując zło, dojść do dobra, objawienia, epifanii? I jak to osiągnąć poza religią, którą Żuławski uważał za jedno ze źródeł zła?

Poza reżyserią filmową Andrzej Żuławski wyreżyserował na Scenie Operowej Teatru Narodowego w Warszawie Straszny dwór Stanisława Moniuszki (1998) i napisał scenariusz do filmu "Maladie d'amour" (reż. Jacques Deray, 1987).

Wystąpił również w filmach fabularnych: 1961 – "Samson" (reżyseria: Andrzej Wajda; zarazem współpraca reżyserska), 1985 – "Tristesse et beauté" (produkcja francuska; reżyseria: Joy Fleury), 2003 – "Les liasons dangereuses" (miniserial TV produkcji francuskiej; reżyseria: Josée Dayan).

Jest bohaterem filmów dokumentalnych, m.in.: 1994 – "Melancholia. Portret Andrzeja Żuławskiego" (produkcja Polska-Belgia, reżyseria: Sylvie Guedel); 2000 – "Żuławski o Żuławskim" (reżyseria i scenariusz Jakub Skoczeń); 2007 – "Warszawa, lity bór" (reżyseria: Philippe Guigou, Jean-François Robin). W tym 60-minutowym filmie Andrzej Żuławski przedstawia Francuzom historię Warszawy na tle obecnych przemian w Polsce. W 2008 roku ukazał się w Wydawnictwie Krytyki Politycznej wywiad-rzeka z Żuławskim przeprowadzony przez Piotra Kletowskiego i Piotra Mareckiego. Książka nosi tytuł "Żuławski. Przewodnik Krytyki Politycznej".

W 2001 roku został odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. W roku 2002 wspólnie z Andrzejem J. Jaroszewiczem otrzymał "Złotą Żabę" na 10. Międzynarodowym Festiwalu Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych "Camerimage" w Łodzi. Również w roku 2002 został odznaczony Orderem Legii Honorowej. W 2008 roku otrzymał nagrodę za Całokształt Twórczości dla Reżysera ze Szczególną Wrażliwością Wizualną na 16. Festiwalu "Plus Camerimage" w Łodzi.

Dorobek filmowy Andrzeja Żuławskiego został zrekonstruowany przez Alpe Adria Cinema dla włoskiego festiwalu w Trieście. Wynik rocznych poszukiwań został przedstawiony w styczniu 2003 roku. Przegląd udokumentowano starannie wydanym katalogiem. Katalog ten ukazał się w wersji polskiej uzupełniony polemicznym wstępem polskiego wydawcy i esejem. Książka nosi tytuł "Opętanie. Ekstremalne kino i pisarstwo Andrzeja Żuławskiego" (pod redakcją Sergio Naitza; opracowanie wersji polskiej: Katarzyna Merta, "Twój Styl", Warszawa 2004).

Filmografia – filmy fabularne:

1967 – "Pavoncello" (film TV; według opowiadania Stefana Żeromskiego; scenariusz wspólnie z Mirosławem Żuławskim).
Akcja filmu rozgrywa się w 1912 roku. Do Włoch przyjeżdża bogaty starzec z młodą żoną. W kinoteatrze kobieta poznaje skrzypka. Spędza z nim noc, jak się później okazuje, za przyzwoleniem wiekowego męża.
Nagrody: 1968 – wyróżnienie Akademii Wiedzy i Sztuki Telewizyjnej w Los Angeles.
1967 – "Pieśń triumfującej miłości" (film TV; według opowiadania Iwana Turgieniewa; scenariusz wspólnie z Mirosławem Żuławskim).
Utrzymana w poetyckim klimacie "opowieść grozy" o wielkiej miłości. Jej bohaterami są: Fabiusz, jego piękna żona i zakochany w niej Mucjusz.
1971 – "Trzecia część nocy" (scenariusz wspólnie z Mirosławem Żuławskim).
Młody człowiek w czasie ostatniej wojny traci żonę i syna. Wyjeżdża do miasta i tam spotyka kobietę bardzo podobną do zabitej żony. Dramat wojenny o niezwykłej strukturze narracji. Film jest nowatorskim spojrzeniem na tematykę okupacyjną, która staje się tłem do rozważań o totalnym zagrożeniu i uniwersalnych problemach: miłości, wierności, odwadze i śmierci.
Nagrody: 1971 – Nagroda im. Andrzeja Munka (przyznawana przez PWSFTViT w Łodzi); 1972 – Dyplom Uznania na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Adelaide; 1973 – "Jantar" na 1. Międzynarodowych Spotkaniach Filmowych w Koszalinie.
1972 – "Diabeł" (premiera filmu odbyła się w 1988 roku).
Rok 1793. Tajemniczy Nieznajomy, Diabeł, uwalnia skazanego na śmierć niedoszłego królobójcę – Jakuba. Wywozi go i wspólnie przeżywają pełną koszmarnych wydarzeń podróż. Na koniec Nieznajomy zabija Jakuba, sam zaś ginie od brzytwy zakonnicy i po śmierci zamienia się w wilcze ścierwo. Niezwykły, choć bardzo kontrowersyjny film grozy. Cenzura zatrzymała premierę filmu na 16 lat.
1976 – "L'important c'est d'aimer" (tytuł polski: "Najważniejsze to kochać"; prod. Francja-Włochy-RFN; według powieści "Noc amerykańska" Christophera Franka).
Fotograf Servais usiłuje wystawić sztukę teatralną ("Ryszard III"), aby w przedstawieniu mogła zagrać starzejąca się aktorka filmów porno, Nadine. Mroczny film o świecie zmarnowanych talentów i ludzi przegranych, dla których jedynym sposobem na wybawienie może być tylko miłość.
1981 – "Possession" (tytuł polski: "Opętanie"; prod. RFN-Francja; scenariusz wspólnie z Frederikiem Tuttenem).
Akcja filmu rozgrywa się w Berlinie, w tym czasie podzielonym murem na dwie części. Miejsce to nie jest przypadkowe, gdyż również troje głównych bohaterów filmu (Anna, jej mąż i kochanek) to postaci rozdwojone, posiadające sobowtóry. Max Tessier napisał: "Opętanie jest krzykiem, długim wyciem z samej głębi duszy, złagodzonym – kiedy się tego najmniej spodziewamy – przez ciszę i spokój".
Nagrody: 1981 – "Złoty Asteroid" na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Fantastycznych w Trieście.
1984 – "La femme publique" (tytuł polski: "Kobieta publiczna"; prod. Francja; według powieści Dominique Garnier; scenariusz wspólnie z Dominique Garnier).
Początkująca aktorka przyjmuje główną rolę w filmowej wersji prozy Dostojewskiego. Ekscentryczny reżyser rozpoczyna rygorystyczny kurs aktorstwa, stosując indoktrynację połączoną z seksualną dominacją, w wyniku których psychicznie wyczerpana dziewczyna nie jest w stanie odróżnić świata realnego od filmowej fikcji.
Nagrody: 1984 – Nagroda Specjalna Jury na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Montrealu.
1985 – "L'amour braque" (tytuł polski: "Narwana miłość"; prod. Francja; według powieści Idiota Fiodora Dostojewskiego; scenariusz wspólnie z Etienne Roda-Gil).
Główny bohater, Leon, podaje się za księcia, ale prawdopodobnie jest byłym pacjentem zakładu psychiatrycznego. Zakochany w prostytutce Marii wplątuje się w krwawe porachunki. Bardzo swobodna, uwspółcześniona adaptacja książki Dostojewskiego, nawiązująca do filmu gangsterskiego.
1987 – "Na Srebrnym Globie" (według "Trylogii księżycowej" Jerzego Żuławskiego).
Historia rozgrywa się na bliżej nieokreślonej planecie, gdzie powstaje wspólnota Ziemian. Jednym z pierwszych zachowań, jakie ta społeczność wytworzyła, był zespół rytuałów religijnych. Pierwsza polska superprodukcja sf, prekursorska wobec nurtów amerykańskich.
1989 – "Boris Godunow" (prod. Francja-Jugosławia-Hiszpania).
Filmowa wersja opery Modesta Musorgskiego w wykonaniu National Symphony Orchestra pod dyrekcją Mścisława Roztropowicza.
1989 – "Mes nuits sont plus belles que vos jours" (tytuł polski: "Moje noce są piękniejsze niż wasze dni"; prod. Francja; scenariusz według powieści Raphaelle Billetdoux).
Romans śmiertelnie chorego na nieznaną chorobę geniusza komputerowego i kobiety, która próbuje wyrwać się ze zdemoralizowanego środowiska. Film opowiada o zwycięstwie miłości nad śmiercią i o uczuciach, które wciąż jeszcze mają wartość w naszym pragmatycznym świecie.
1990 – "La note bleue" (tytuł polski: "Błękitna nuta"; prod. Francja).
Chopin w Nohant. Kończy się jego miłość do George Sand. Jednocześnie genialny twórca przestaje komponować. Ostatnią napisaną przez Fryderyka nutę Sand nazywa "błękitną".
1996 – "Szamanka" (prod. Polska-Francja; scenariusz Manuela Gretkowska).
Skomplikowany związek uczuciowy antropologa i studentki, zwanej Włoszką. Antropolog wydobywa z bagien doskonale zachowane zwłoki szamana sprzed trzech tysięcy lat. Asystent antropologa jest zamieszany w kradzież ładunku uranu. Na koniec Włoszka zabija kochanka, asystent zaś powoduje wybuch nuklearny. Turpistyczny melodramat w stylu "Ostatniego tanga w Paryżu". Jeden z najbardziej kontrowersyjnych filmów wyprodukowanych w Polsce.
2000 – "La fidélité" (tytuł polski: "Wierność"; prod. Francja; według powieści Marie Madeleine de La Fayette "Księżna de Clèves").
Uwspółcześniona wersja XVIII-wiecznej powieści. Cleila, młoda fotoreporterka przyjeżdża do Paryża. Poślubia dobrze sytuowanego redaktora. W tym czasie poznaje też Nemo, szalonego paparazzo, i zakochuje się w nim. Jednak pozostaje wierna mężowi, nawet po jego śmierci.
2015 – "Cosmos" (tytuł polski: "Kosmos", prod. Francja/Portugalia; według powieści "Kosmos" Witolda Gombrowicza)
Uwspółcześniona wersja powieści Witolda Gombrowicza z 1965 roku.

Książki:

1991 – "Lity bór"
1992 – "Był sad; W oczach tygrysa"
1993 – "Jonasz"
1994 – "Juki podróżne; Moliwoda; Piekielnicy"
1996 – "Listy do domu"
1997 – "Kikimora; W niebie miecz mój jest pijany"
1998 – "Małpa o krwawiącym sercu"
1999 – "Perseidy"
2000 – "Zaułek pokory"
2002 – "Jako nic; We dwoje"
2003 – "Pan śmiertelny; O niej"
2004 – "Bilet miesięczny"
2005 – "Cnota; Zapach księżyca"
2007 – "Bóg; Te panie"
2010 – "Nocnik"

Autorka: Halina Olczak-Moraczewska, sierpień 2004; ostatnia aktualizacja listopad 2016.