Wacław S. Rzewuski – jak polski szlachcic został arabskim szejkiem | Artykuł

Wacław S. Rzewuski – jak polski szlachcic został arabskim szejkiem

emir-rzewuski-w-pustyni-arabskiej-1874-polona-31684526.jpg, default, Emir Rzewuski na pustyni arabskiej, 1874, fot. Polona.pl, center, #000000

#literatura

#sztuki wizualne

Będzie to historia o dwóch rękopisach, fascynacji Orientem, romantycznych ideach i arabskich koniach, rozgrywająca się na dalekiej pustyni, z beduińską muzyką i grafomańską poezją w tle.

Rękopis znaleziony w Wierzchowni

Złote i kremowe odcienie oprawy mają symbolizować słońce i piasek arabskiej pustyni. W połączeniu z bielą kartek odzwierciedlają tradycyjny męski strój Arabów. Bordowa kreska wyznaczająca marginesy nawiązuje do koloru tuszu, którego używano do ręcznych zapisków. Tak wygląda 9-tomowe (w polskiej i angielskiej wersji językowej, plus jeden tom po francusku), wydane w 2018 roku przez Bibliotekę Narodową i Muzeum Kataru, opracowanie naukowe rękopisu Wacława Seweryna Rzewuskiego. Dzieło robi wrażenie nie mniejsze niż jego historia.

Oryginał powstawał przez dekadę po francusku. "Sur les chevaux orientaux et provenants des races orientales" to impresje z podróży do krajów arabskich, opis kultury beduińskiej oraz kompendium wiedzy na temat ras końskich okraszone licznymi ilustracjami i mapami. W sumie ponad 500 kart w trzech woluminach bezcennej wiedzy, którą posiadł polski magnat. W liście do Hammera pisał:

Pierwszy mój tom zawiera rzecz dość ciekawą, to jest jeografię beduińską; przeszlę ci ten manuskrypt. Będzie przytem i oryginalna lista trybutów z nazwiskami ich emirów i szejków, których znaczną część poznałem osobiście.

Nie tylko poznał, ale stał się jednym z nich. O tym, jak narodziła się romantyczna legenda Rzewuskiego, opowiemy za chwilę.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Rasy koni arabskich opisane w rękopisie Rzewuskiego, 1820, fot. Polona.pl

Obrazek

rasy-koni-arabskich-rzewuski-ok-1820-471512.jpg

Mało brakowało, a dzieło Rzewuskiego również stałoby się jedynie legendą. Po śmierci autora, a raczej po jego zaginięciu, rękopis odziedziczyła siostra Wacława, Maria Potocka. Następnie dokument przeszedł w ręce jej syna, Wieńczysław zaś podarował go Teofilowi Rutkowskiemu. Ten, podobnie jak Rzewuski, był wielbicielem koni. Dopisawszy na marginesie własne uwagi, opublikował w 1866 roku fragmenty utworu w "Bibliotece Warszawskiej". Przed śmiercią miał go przekazać jednemu z przyjaciół, ale dzieło uznano za zaginione. Okazało się, że rękopis Wacława trafił do jego krewnych do Wierzchowni, skąd Adam Rzewuski przewiózł go do Warszawy, uchodząc przed rewolucją na Ukrainie, by w końcu sprzedać go Bibliotece Narodowej w 1928 roku.

Los rękopisu jak i jego autora szczegółowo odtwarza Filip Kucera w pracy "Wacław »Emir« Rzewuski (1784-1831): podróżnik i żołnierz". Polski hrabia mianowany na arabskiego szejka od początku budził zainteresowanie w kręgach naukowców, literatów z Mickiewiczem i Słowackim na czele, malarzy, miłośników Orientu i nieprawdopodobnych przygód. Sam Rzewuski konsekwentnie budował swoją legendę.

Adept orientalizmu

Urodzony 15 grudnia 1784 roku we Lwowie "do muzyki, śpiewu, malarstwa, etc. miał skłonności namiętne i nieprzezwyciężone" – jak zapewniał Piotr Jaxa Bykowski w powieści poświęconej Wacławowi Sewerynowi Rzewuskiemu. Jednak jego największą pasją, odziedziczoną po wuju Janie Potockim, był Orient. Zanim chłopiec zaczął czytać po polsku, przyswoił francuski i niemiecki, więc opanowanie języków Wschodu nie sprawiło mu większych problemów. Na polecenie matki Wacława odnowiono muzułmańskie zabytki w ich rodzinnej wiosce Kazawczynie. Tam Rzewuski pisał swoje pierwsze wiersze, zgłębiał literaturę krajów arabskich. (Ich mieszkańcom i kulturze poświęci później pierwszy tom rękopisów). Dzięki wujowi poznał cenionych orientalistów, a tłumacz Biblii na język abisyński podarował mu rękopis Koranu spisany na skórze gazeli (zwierzę to będzie jeszcze bohaterem przygód Wacława).

Thumbnail — Portret Wacława Seweryna Rzewuskiego, 1824, fot. Polona.pl

Poślubiona w 1805 roku Rozalia Lubomirska podzielała zainteresowania męża. Wspólnie uczyli się arabskiego u Aridy – lektora wiedeńskiej Akademii Orientalnej. Jednak to dzięki spotkaniu Josepha Hammera Rzewuski rozwinął skrzydła. Razem założyli jedno z pierwszych w Europie pism o tematyce orientalnej. "Mines de l’Orient", czyli "Kopalnia Wschodu" drukowała artykuły poświęcone krajom arabskim (zadbano nawet o arabską czcionkę), przekłady poezji, ilustracje, później również teksty Rzewuskiego. Pierwszy numer periodyku ukazał się w 1809 roku – co prawda tuż przed premierą do wiedeńskiego mieszkania przekształconego na redakcję wpadł granat, ale okazał się niewybuchem – zaś ostatni wyszedł roku w 1818.

Błądzący rycerz

Jeszcze lepiej niż piórem Rzewuski władał ponoć bronią. Austriacką szkołę podoficerską ukończył z wyróżnieniem, a wkrótce zaprezentował swoje umiejętności w bitwie pod Wiedniem stoczonej w 1809 roku. Mimo że Rzewuski oddał dowódcy swojego konia i poprowadził pieszo atak grenadierów (wycofał się, gdy został postrzelony w nogę), jego wyczyn oceniono surowo. Wystąpił bowiem przeciwko wojskom Napoleona, który był sprzymierzeńcem Księstwa Warszawskiego. Nienawiść rodaków, spotęgowana niechlubną sławą ojca biorącego udział w targowicy, skłoniła obiecującego żołnierza do dymisji.

Ten zdawał się nie przejmować porażką. Wręcz przeciwnie – w rozmowach z nowo poznanymi osobami, zwłaszcza ze Wschodu, przechwał się, że "w boju zdobył wyższy stopień" i jest "młodym, przystojnym i doskonałym jeźdźcem". To by mniej więcej się zgadzało: w oczach innych był chudym, mizernego wzrostu, ale za to silnym młodzieńcem i nie było konia, którego by nie okiełznał. Jako znakomitego jeźdźca upamiętnił go Mickiewicz w poemacie "Farys":

Już płynie w suchym morzu koń mój i rozcina
Sypkie bałwany piersiami delfina.

(Obaj zafascynowani Orientem panowie podobno spotkali się na Krymie).

Maniak orientalizmu

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Beduin z koniem, fotografia akwareli autorstwa Wacława Serweryna Rzewuskiego, przed 1939, fot. Polona.pl

Obrazek

beduin-z-koniem-rzewuski-przed-1939-polona.jpg

Rzewuski od dawna marzył o podróży na Bliski Wschód i podobno solidnie się do niej przygotowywał. Hartował żołądek surowym mięsem i zepsutym jedzeniem, a gości częstował tylko wodą i fajką. Jadł i spał przy koniu, czytał Koran, pisał po arabsku. Wspomniany już Bykowski przedstawił go następująco:

Oryentalizm był jego manią… Ubiór arabski, arabskie do koni przywiązanie, arabskie ćwiczenia, twardy sposób życia, były dziwactwem nawet rozśmieszającem; ale przy tylu świetnych przymiotach, przy wielkiem bogactwie umysłowem, dziwactwo to nikło w oczach ludzi, mających serce i patrzących w serce […].

Z jednego swojego dzieła był szczególnie dumny – wykonał mapę Turcji. Pochwalił się nią nawet poznanemu dzięki siostrze tureckiemu uchodźcy politycznemu Ramizowi paszy:

Powiedziałem mu, żem ją wykonał podług manuskryptu geografa Hadżi Chalfa, znajdującego się w mojej bibliotece Wallenburskiej i podług mapy Riedla. Mapę tę wziął ze sobą i ta mi przepadła.

(Zresztą Rzewuski nie był pierwszym Polakiem, który korzystał z wiedzy naukowców ze Wschodu. Wystarczy wspomnieć Mikołaja Kopernika, który w dziele "O obrotach sfer niebieskich" powołał się na badania arabskiego matematyka i astonoma Al-Battānīego).

Arabska krew

Złośliwcy mówili, że Rzewuski został Arabem zanim do Arabii pojechał. Sam nie był w stanie sfinansować takiej podróży. Szybko jednak znalazł rozwiązanie: odbudowa europejskiej hodowli koni wierzchowych, podupadłej po wojnach napoleońskich. A jaka rasa była najlepiej przystosowana do trudnych warunków bitewnych, niedostatku żywności, szybkiego przemieszczania się? Konie arabskie. Ale po te najcenniejsze trzeba było udać się do źródła, czyli do Beduinów, najlepiej osobiście.

Początkowo uczestnicy Kongresu Wiedeńskiego podchodzili sceptycznie do planów szlachcica, w końcu los narodów i granice państw były ważniejsze. Rzewuski nie poddawał się. Jego pierwszy biograf Lucjan Siemieński wspominał o nocnych przejażdżkach konnych hetmana po Wiedniu w asyście grupy kozaków rozświetlających drogę pochodniami. Wkrótce znalazł sojuszniczkę w Katarzynie, siostrze cara Aleksandra I, która również pałała miłością do pustynnych kohejlanów. Rzewuski dostał zielone światło i w 1817 roku ruszył na wyprawę.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Koń, Wacław Seweryn Rzewuski, 1821, fot. Polona.pl

Obrazek

kon-waclaw-seweryn-rzewuski-1821-75233700.jpg

Drugi tom rękopisów, pisanych już po powrocie w latach 1820-1830, Rzewuski w całości przeznaczył na informacje o hodowli i rasach koni arabskich. W trzeciej księdze zaprezentował swój talent malarski: szczegółowe mapy, niemal trójwymiarową architekturę, krajobraz górsko-pustynny, arabskie symbole, ornamenty, gdzieniegdzie przemycił tamtejsze zwyczaje i oczywiście konie. W rysunkach wierzchowców Rzewuski starał się zadbać o odpowiednie proporcje i cieniowanie, zaprezentował zwierzęta w bezruchu i w kłusie (te w galopie są już mniej realistyczne), wszystkie szkice opatrzył obszernymi notatkami. Był już nie tyle pasjonatem, ile znawcą koni arabskich oraz etnografem.

Orientalizm w praktyce

Do podróży na Wschód skłonił Rzewuskiego nie tylko konkretny cel zakupu koni arabskich, lecz także idee romantyzmu. XIX wiek to dla polskich twórców okres fascynacji Orientem ze względów kulturowych, jak też w związku z poszukiwaniem wzorców wolności. Polski szlachcic nikogo nie poinformował o terminie wyjazdu, choć o jego planach wszyscy od dawna wiedzieli. Wedle słów najbliższych, Rzewuski wyjaśniał:

Już mnie ta Europa swą cywilizacją znudziła […]. Opuszczam ją na zawsze, zostanę Beduinem, i między nimi będę szukał sławy, a nie wątpię o szczęściu jakie u nich znajdę.

Po wielu miesiącach wrócił do kraju, więc nie udało mu się spełnić pierwszej części obietnicy. Znalazł jednak i sławę, i szczęście, a w dodatku mieszkańcy pustyni nadali mu przydomki: Tadż el-Fachr (Wieniec Sławy), Abd el-Niszan (Sługa Znaku), Emir wa Szejach el-Arab (Emir i Szejk Arabów). Ze względu na barwę zarostu nazywali go też "Złotobrodym".

Handel z Beduinami nie należał do najprostszych. Najpierw trzeba było znaleźć ich obóz na pustyni, potem zostawało się gościem szczepu (co wiązało się z udziałem w zabawach i wyścigach konnych), w końcu trzeba było zdać egzamin – ustny z wiedzy o kohejlanach, a czasem praktyczny z jeździectwa. Sama transakcja też nie zawsze przebiegała po myśli kupca, bo sprzedający mógł odmówić pod byle pretekstem lub wycofać się w każdej chwili. Rzewuski radził sobie znakomicie, a przy okazji uważnie obserwował pustynne obyczaje, których ślad możemy znaleźć w jego rękopisie. Z fotograficzną precyzją odmalował strój i uzbrojenie Beduinów, lecz najcenniejszą rzeczą jest zapis nutowy ludowej pieśni. Muzyka Bliskiego Wschodu była przekazywana drogą ustną, więc nawet te kilka linijek melodii to rarytas.

Beduińska pieśń w rękopisie Rzewuskiego to nie przypadek. Polski szlachcic podobno świetnie śpiewał, a chętnym udzielał darmowych lekcji wokalistyki. Księżna Łowicka tęskniła za jego arabskimi pieśniami. Grał na klawikordzie i komponował – głównie romanse oraz tańce na fortepian. Napisał też "Requiem na pogrzeb T. Czackiego", któremu dawniej pomagał w pracy oświatowej.

Baśnie z pięciuset i jednej karty

Trzytomowe dzieło magnata można czytać również jako zbiór baśni. Ubrany w arabski burnus i biały turban Rzewuski zaskarbił sobie sympatię zarówno Beduinów, jak i rodaków niesamowitymi opowieściami. Wiele z nich wydarzyło się naprawdę, ale bogata wyobraźnia ich bohatera dodała im nutkę fantastyki i grozy. Inne należy włożyć między bajki.

Listę otwiera mit, że Rzewuski jest przybyłym z Północy Beduinem. Albo ten, w którym podaje się za potomka legendarnej Zenobii, królowej Palmiry. Podobno głęboko wierzył w to, że polska szlachta pochodzi od czterech arabskich plemion. Podawał się też za tajnego agenta w służbie cara Aleksandra I. Był także pogromcą burz: płynął akurat wzdłuż syryjskiego wybrzeża, gdy fale zaczęły rzucać niewielkim statkiem, a widząc bezradność załogi, rozkazał rozwinąć żagle. W rękopisie przytoczył zaklęcie, które wówczas wypowiedział (dla nadania wiarygodności relacji o swoich dokonaniach pisał w trzeciej osobie):

Emir odwrócił się ku morzu i tak się do niego odezwał: »Rozhukana falo, uśmierz swoją wściekłość, a ty wietrze, synu Chaosu, powstrzymaj swój oddech. Rozkazuję wam w imieniu Przedwiecznego Pana dwóch światów!«.

Rano podróżni dotarli do brzegu. Wspominał też o arabskiej niewoli czy udaremnieniu kradzieży koni. Natomiast w liście do Hammera – tym samym, w którym zachwalał pierwszy tom rękopisu – zwierzył się:

W Libanie polując na gazelę, odkryłem ruiny zakopane w ziemi […]. Pewnie nie widział ich żaden z podróżnych, bo tylko trafem zapędzony za gazellą napadłem na nie.

Twórczość postorientalna

Kiedyś napisał tom wierszy. Książeczka zaginęła, ale niektóre utwory Rzewuskiego zostały zawczasu opublikowane. W liryce także puścił wodze wyobraźni niczym natchniony romantyk:

Rwijcie ponętnych włosów pieszczone warkocze,
Niech z rąk waszych uwita lina nader droga
Zapuści w serca nasze kotwicę nadziei.

Siemieński w jego biografii przekonywał, że żadnej rzeczy nie nazywał po imieniu. Sięgał po barwne epitety i wymyślne metafory. Tworzył "Melodie arabskie" i "Melodie greckie", a nawet poemat "Oxana" opisujący walkę Greków o niepodległość. Niektórzy jednak twierdzili, że Rzewuski jest tak nudny, iż trudno wytrzymać z nim w towarzystwie. Najwyraźniej przemawiała przez nich zazdrość.

Tak inspirująca postać nie mogła ujść uwadze artystów. Pełne przygód życie Rzewuskiego zakończone tajemniczą śmiercią (zaginął w walce za ojczyznę w maju 1831 roku) opisywali literaci – Mickiewiczowski "Farys" był pierwowzorem dla innych twórców – i utrwalali malarze z Juliuszem Kossakiem na czele. Legenda "Złotobrodego emira" przetrwała do dziś.

Rękopis nieodnaleziony w skalnej grocie

Podobno istniał jeszcze jeden rękopis, o którym wspomina Kucera. Rzewuski miał zdradzić w nim prawdziwy cel misji na Bliskim Wschodzie. Co się z nim stało? Pierwsza wersja mówi, że szlachcic ukrył swe "Mémoires secrets"w skalnej grocie w Libanie, a wejście oznaczył tajemnym znakiem. Według drugiej, powierzył go zaufanej osobie pochodzącej z Syrii. Z kolei Jan Reychman wspomina, że dziennik miał odnaleźć się podczas II wojny światowej: ktoś wystawił go na aukcję w warszawskim antykwariacie, lecz wkrótce wycofał ofertę i odniósł go z powrotem do pałacu Potockich na Krakowskim Przedmieściu, gdzie spłonął podczas powstania. Jeszcze inna wersja mówi, że to nie Rzewuski był autorem dokumentu, tylko Roman Sanguszko podróżujący do Ziemi Świętej w 1845 roku. On także rysował na manuskryptach konie arabskie. A może to tylko część legendy i rękopis nigdy nie istniał?

Źródła m.in.: Filip Kucera, "Wacław »Emir« Rzewuski (1784-1831): podróżnik i żołnierz", Poznań 2016; Jan K. Ostrowski, "Wacław Rzewuski w literaturze i sztuce – prawda i legenda" [w:] "Orient i orientalizm w sztuce. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki", Kraków – Warszawa 1983-1986; Lucjan Siemieński, "Wacław Rzewuski i przygody jego w Arabii opowiedziane z pism pozostałych po nim", Kraków 1870; Mustafa Switat, "Polsko-arabskie podróże – stracone szanse i profity" [w:] "Przegląd Orientalistyczny", nr 1-2, 2018.

Język Polish

wacław seweryn rzewuski

orientalizm w sztuce polskiej

Polski romantyzm