Skąd się wzięła "balladomania", czyli konteksty "Ballad i romansów" Adama Mickiewicza

polona_.jpg, default, Adam Mickiewicz "Ballady i romanse: Sonety", Złoczów, Zukerkandel, 1898, fot. Biblioteka Narodowa Polona., center, #000000

#literatura

Rok 1822, w którym w wileńskiej drukarni Józefa Zawadzkiego ukazał się I tom "Poezyj" Adama Mickiewicza, przyjęło się uważać za początek polskiego romantyzmu. Mało jest dat, którym w polskiej historii literatury przypisywałoby się takie znaczenie – nie tylko ze względu na precyzję lokalizacji czasowej, lecz także na przypisanie tak dużego znaczenia dziełu literackiemu.

W lutym 1840 roku Zygmunt Krasiński pisał do Juliusza Słowackiego, wspominając, nie bez złośliwości, zjawisko balladomanii wywołane przez opublikowany w 1822 roku Mickiewiczowski cykl "Ballad i romansów":

Gdy p. Adam zaczął balladkować […], kto nie porwał się z całej Polski przeciw niemu – pamiętam te czasy – brałem jego pierwsze tomiki – żarłem je, ale dalibóg nie rozumiałem. Wszystkie niedźwiedzie (bo to było w zimie) przestawszy ssać łapy podniosły się i ryknęły: "Czego on chce?" – Wszystkie wiewiórki z sosen pisnęły zawieszając się na rudych ogonach: "Niedowarzony". – A potem, co się stało?

Sam Mickiewicz twierdził, jakoby "pierwszy człowiek, któremu podobały się te poezje, był drukujący je zecer, nazywał się Bończyk" i że "służący i pokojowe kupowali [tomik] najwięcej". Po kilku latach, już z perspektywy wydania kolejnych tomów poety, jego zagorzały krytyk, Kajetan Koźmian, potwierdzał, że "niesforny zapał" Mickiewicza "rozdmuchały brudne litewskie pomywaczki". Zgodnie z założeniami nowej szkoły poetyckiej, poezja miała wyrastać z "ducha ludu", a poeta miał być dla tegoż ludu "śpiewakiem". Ponadto opozycji do twórczości klasycystycznej poeci romantyczni winni oddawać "koloryt lokalny i historyczny", przedstawiać bohaterów w określonym miejscu i czasie – stąd osadzenie akcji ballad i romansów w prowincjonalnej przestrzeni Nowogródczyzny i wprowadzenie do nich bohaterów gminnych. Zofia Stefanowska pisała:

Te właśnie krajobrazy stały się instrumentem literackiej rewolucji, buntu peryferii wobec centrum, apologii tego, co proste, znane, konkretne, przeciw temu, co ujednolicone, piękne na wzorcowy sposób.

Thumbnail — Józef Oleszkiewicz, "Portret Adama Mickiewicza", 1828, dar Władysława Mickiewicza, fot. Muzeum Narodowe w Krakowie

Czytelników, którzy rozpoczynali lekturę cyklu, mogło w pierwszym odruchu uderzyć obniżenie tonu wypowiedzi poetyckiej, znanego z twórczości klasyków. Dla osiągnięcia efektu swojskości i bezpośredniości poeta wprowadzał do utworów wyrazy potoczne, prowincjonalizmy, zdrobnienia i powtórzenia. Można by zapytać, jak na takie wyzwanie zareagowali pierwsi odbiorcy tomiku – i czy istotnie rekrutowali się oni spośród gminu? Tworząca się na fundamentach przytoczonych historii legenda o nieuczonych odbiorcach I tomu "Poezji" nie wytrzymuje bowiem konfrontacji z rzeczywistością. Rzut oka na listę prenumeratorów upewnia, że zdecydowaną większość spośród nich stanowili czytelnicy pochodzący z podobnego środowiska, co sam autor, prenumerata stanowiła zaś konieczność chwili. Kiedy Mickiewicz zaoferował Zawadzkiemu kupno rękopisu na "wieczystą własność”, ten nie zgodził się z obawy przed fiaskiem przedsięwzięcia. Tomik spotkał się tymczasem z dobrym przyjęciem: prędko rozkupiono wszystkie 500 egzemplarzy i już po roku, w tajemnicy przed cenzurą, powtórzono edycję w dwukrotnie większym nakładzie. Tym razem to wydawca zaczął zabiegać o odkupienie praw do dzieła, Mickiewicz jednak odmówił ("nie zgodziłem się, bo nie lubiłem Zawadzkiego"). Tomik doczekał się entuzjastycznej opinii w stołecznej "Wandzie" (1822), pochlebne opinie o jego przyjęciu dochodziły nie tylko z Warszawy, lecz także z Pragi i Petersburga, dokąd zawieźli go przyjaciele poety.

Projekt nowoczesności a zwrot ku kulturze gminnej

Chcąc wskazać przyczyny, które zadecydowały o randze wystąpienia Mickiewicza, dobrze jest choć pobieżnie nakreślić tło, na którym do niego doszło. Młody nauczyciel, pracujący od 1819 roku w szkole powiatowej w Kownie, opublikował wcześniej z poezji jedynie klasycystyczną "Zimę miejską", która stanowiła jego oficjalny debiut. Gdyby jednak zajrzeć do Archiwum Filomatów, w którym znajdują się inne prace literackie Mickiewicza, możemy tam znaleźć trzy parafrazy z Woltera, nad którymi poeta pracował od 1817 roku: "Mieszka, księcia Nowogródka", "Panią Anielę" i fragment przekładu "Dziewicy z Orleanu". Fascynacja Wolterem, współtwórcą projektu demitologizacji kultury europejskiej, stanowi świadectwo poglądów poety z tamtego okresu. Pięć lat przed opublikowaniem I tomu "Poezyj", kiedy toczył się głośny spór między "liberałami a obskurantami", Mickiewicz – wówczas student Uniwersytetu Wileńskiego, sympatyzujący z wileńskim "Towarzystwem Szubrawców" i satyrycznymi "Wiadomościami brukowymi" – stał zdecydowanie po stronie wileńskich liberałów, zwolenników wieku Oświecenia. Literatura stanowiła w świecie filomackim narzędzie walki o nowe oblicze świata, a racjonalistyczny projekt filomatów był projektem nowoczesności.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Wacław Szymanowski, "Trzy nimfy nad jeziorem - koncert", początek XX w., fot. Muzeum Narodowe w Warszawie

Obrazek

trzy_nimfy_nad_jeziorem_-_koncert.jpg

Można zatem zapytać, co sprawiło, że w pisanych między 1819 a 1821 rokiem utworach, które złożyły się na I tomik, Mickiewicz zaproponował zwrot ku kulturze gminnej, wobec której dystansowali się twórcy modernizacyjnego projektu oświeceniowego? Hipotezy można by mnożyć: należy do nich zapewne rozpoznanie ograniczeń literatury klasycystycznej, rozczarowanie postawą dawnych autorytetów i niechęć wobec skostnienia kultury elitarnej. Zwrot do ludowości, którego literackim świadectwem jest cykl "ballad i romansów", nie oznaczał jednak absolutyzacji kultury ludowej ani całkowitego odtrącenia racjonalizmu. Mickiewicz nie zamierzał rekonstruować rodzimego folkloru ani obsadzać się w roli ludowego twórcy. Poezja przekształcająca gminne wierzenia w zgodzie z nowym projektem romantycznym stała się dla niego przede wszystkim przestrzenią poszukiwania nowej mitologii – przez próbę nadania folklorowi sankcji mitu (Kuziak). I tom "Poezyj" Mickiewicza, a zwłaszcza cykl "Ballad i romansów", potraktowany jako swoista nauka romantyzmu – "przewodnik epistemologiczny" (Cysewski) – uczył zatem, w jaki sposób można uruchomić narzędzia romantycznego poznawania świata.

Intymna dedykacja

Od razu warto zaznaczyć, że czytelników I tomu "Poezyj" nie mogło szokować wykorzystanie przez Mickiewicza gatunku ballady – był on znany w literaturze polskiej już wcześniej, czy to w tłumaczeniach z literatur obcych, czy to z dorobku Juliana Ursyna Niemcewicza. Nie było też zaskoczeniem samo sięgnięcie do zasobów literatury ludowej – praktyki takie były bowiem uprawiane już przez poetów sentymentalnych. Wrażenia, które czynił pierwszy tom poezji Mickiewicza, trzeba raczej szukać na innych poziomach lektury – warto też przyjrzeć się konstrukcji tomiku w całości. Szata graficzna nie zapowiadała rewolucji literackiej.

Pierwszym gestem poety, który ostentacyjnie zwracał uwagę czytelników, była utrzymana w prywatnym i intymnym tonie dedykacja tomiku. "Janowi Czeczotowi, Tomaszowi Zanowi, Józefowi Jeżowskiemu i Franciszkowi Malewskiemu – Przyjaciołom moim – na pamiątkę szczęśliwych chwil młodości, którą z nimi przeżyłem – poświęcam. Adam Mickiewicz" – napisał poeta, ustawiając się w opozycji do praktyk epoki, zgodnie z którymi tom powinien być zadedykowany osobie wpływowej, zamożnej, protektorowi lub mistrzowi literackiemu. Tymczasem figura autorytetu zostaje zastąpiona nazwiskami kolegów-filomatów, a uroczyste zwroty obliczone na protekcję – odwołaniem do intymnej przestrzeni przyjaźni. Zastąpienie panegiryzmu przez liryzm (Zgorzelski) budowało nowy obraz autora: przemawiał on do czytelników nie z wyżyn parnasu poetyckiego, ale z pozycji partnera zapraszającego odbiorców do tworzonego przez siebie świata.

Po dedykacji następuje "Przemowa", znana z późniejszych wydań pod tytułem "O poezji romantycznej". Mickiewicz, pisząc w duchu krytyków niemieckich – Herdera czy braci Schleglów – wykazuje w niej, że tendencje romantyczne nie są wymysłem czasów najnowszych, ale tkwią w literaturze od zarania dziejów. Uznając za genezę właściwego świata romantycznego czasy średniowiecza (z ich "duchem rycerskim", "szacunkiem i miłością dla płci pięknej", "ścisłym przestrzeganiem praw honoru" i wyobrażeniami, stanowiącymi syntezę pogaństwa i chrześcijaństwa), korzenie romantyczności wiązał jednak z archaiczną Grecją, mogącą uchodzić w stereotypowym myśleniu za kolebkę klasycyzmu. Poeta wskazuje, że poza niezwykłym "światem bajecznym" (mitologia), bogatym i giętkim językiem, niezwykłą wyobraźnią (imaginacyą) świat grecki cechował "w najświetniejszym okresie" demokratyczny charakter poezji: poeci "zawsze śpiewali dla gminu", a ich utwory przyczyniały się do "kształcenia charakteru narodowego". Mickiewicz odwołuje się zatem do kategorii narodowości, nieznanej światu starożytnemu i konstruowanej dopiero u progu wieku XIX i z tej pozycji krytykuje te momenty w dziejach, w których miejsce autentyczności zajmowała naśladowczość (zaś poezja stawała się zabawą "klasy oświeceńszej tylko").

Jako najważniejsze przejawy romantyczności poeta wskazuje w czasach nowożytnych twórczość Anglików – Szekspira, Byrona i Scotta – i przedstawicieli "szkoły niemieckiej", zaś mianem szczególnego rodzaju romantycznego określa poezję gminną. "Poeci narodowi lubili ballady gminne zbierać, poprawiać albo na ich wzór podobne tworzyć" – pisał Mickiewicz, wskazując na różne możliwości wykorzystywania folkloru ludowego. W finale Przemowy Mickiewicz dokonuje rozróżnienia między balladami i romansami – wskazując na wyróżniający balladę pierwiastek "dziwności”, który dziś zdefiniowalibyśmy jako fantastykę, i cechujące romanse "czułość, naiwność i prostotę" (w zbiorze ten gatunek reprezentują tylko "Kurhanek Maryli" i "Dudarz").

"Czucie i wiara" kontra "szkiełko i oko"

Cykl "Ballad i romansów" rozpoczyna wprawdzie "Pierwiosnek" – wierszowany dialog między "Ja" i "Kwiatkiem", w którym Mickiewicz odwołuje się do znanej czytelnikom konwencji sentymentalizmu, by zapowiedzieć zgoła różną od niej koncepcję poezji (nowe piękno nie będzie "lukrowane", ale wynikające ze źródeł gminnych) – ale dopiero dwie kolejne ballady, "Romantyczność" i "Świteź", dają czytelnikowi narzędzia do lektury całego cyklu. W programowej "Romantyczności", której patronuje motto z Szekspirowskiego "Hamleta" ("Zdaje mi się, że widzę… gdzie?/ Przed oczyma duszy mojej"), poeta kieruje uwagę czytelnika ku pozaracjonalnym sposobom doświadczania rzeczywistości – widzenie "oczyma duszy" to posługiwanie się intuicją i empatią. Wskutek strategii narratora (prezentacja zdarzenia zamiast opowiadania o nim) czytelnik "Romantyczności" ulega złudzeniu, że sam jest świadkiem wydarzeń rozgrywających się miasteczku "w dzień biały". Zachowanie obłąkanej Karusi, która jest przekonana, że widzi ducha zmarłego przed dwoma laty Jasieńka – płacz, krzyki, w końcu upadek, obserwowane przez dwóch przybyszy z miasta i gromady ludowej – stają się punktem wyjścia do sformułowania dwóch stanowisk. Rzecznikiem pierwszego jest Starzec, drugiego narrator, którego wypowiedź możemy utożsamić ze stanowiskiem samego Mickiewicza. Wyższościowej i pogardliwej wypowiedzi Starca, formułującego wypowiedzi w trybie rozkazującym ("Ufajcie memu szkiełku i oku, Nic tu nie widzę dokoła!") zostaje przeciwstawiona "skromna" postawa poety, wskazująca na "czucie" (dziewczyny) i "wiarę" (gawiedzi) jako na narzędzia poznania, które przemawiają doń "silniej". Podkreślić trzeba, że prawdziwość racji Starca nie zostaje zdyskredytowana (prawdy "martwe" pozostają prawdami, a nie fałszami). Do "obaczenia cudu", czyli dotarcia do "prawd żywych", konieczne jest jednak wyjście poza wiedzę naukową, uruchomienie wrażliwości na cierpienie i doświadczenie drugiego człowieka.

W "Świtezi" – zbudowanej wokół opowieści nimfy wodnej o średniowiecznym grodzie zamienionym przez Boga w jezioro – pojawia się opis doświadczenia, które otwiera na takie "obaczenie cudu". Balladę rozpoczyna apel do goszczących "w nowogródzkiej stronie" o "przypatrzenie się jezioru". Opis Świtezi za dnia okazuje się przeciwieństwem tego, co można zobaczyć "nocną dobą", gdy tafla jeziora i niebo wzajemnie przeglądają się w sobie ("gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą i dwa obaczysz księżyce"), dając wrażenie kosmicznej pełni. Dzienny i nocny opis "Świtezi" pozwalają, podobnie jak w "Romantyczności", na uruchomienie dwóch sposobów postrzegania świata i w konsekwencji dotarcia do jego "prawd". Tylko autopsyjne doświadczenie pejzażu nocnego pozwala bowiem na wyjście poza ograniczenia rozumu:

Gdy oko brzegów przeciwnych nie sięga,/ Dna nie odróżnia od szczytu:/Zdajesz się wisieć w środku niebokręga,/W jakiejś otchłani błękitu.

Zawierzenie przeżyciu (Mickiewicz pisze: "Lecz, żeby w nocy jechać do jeziora,/ Trzeba być najśmielszym z ludzi") pozwala potraktować opowieść wyłowionej z jeziora "córki Tuhana" jako historię cudu, nie zaś przytoczenie legend gminu, który "rozumowi bluźni". W "Świtezi" na pierwszy plan wysuwają się cechy pejzażu romantycznego, które będziemy mogli odtąd śledzić w pozostałych utworach cyklu: jego momentalność, manifestacyjną estetyczność, subiektywność, niestabilność, ułudność.

Katalogujący te cechy Ireneusz Opacki wskazał na występujący we wszystkich balladach cyklu schemat: w znanym bohaterom na pamięć, oswojonym świecie, dochodzi do "cudu" – wydarzenia, które wstrząsa podstawami gminnego świata i prowokuje pytania, na które nie sposób udzielić jasnych odpowiedzi: dziewczyna spod lasu okazuje się Świtezianką, uwiedziona przez Pana Krysia zamienia się w rybkę, bracia zamordowanego przez Panią męża stają do rywalizacji o względy bratowej, Maryla, która wyśmiewała uczucia Jasia, zostaje zamieniona w strzygę.

Przykłady można by mnożyć. Powstrzymujący się od komentarza narrator dokumentuje jednak doświadczenia przerażenia i szoku poznawczego bohaterów: racjonalna wizja świata wali się w podstawach, przewinienia bohaterów zostają ukarane za pośrednictwem sił natury. Już pobieżny przegląd tematyki ballad zwraca uwagę na ich etyczny wymiar: kary, wymierzane w zgodzie z obecnym w nim systemem wartości, są bezwzględne, często nieadekwatne do rangi popełnionych win. Oto Strzelec ze "Świtezianki" zdradza nieufną kochankę z nią samą. Oto boski ratunek dla czci "małżonek i cór Świtezi" oznacza w praktyce unicestwienie miasta. Oto karą za uwiedzenie Krysi ("Rybka") zostaje dotknięty nie tylko Pan, którego dziewczyna kochała "tak szczerze", lecz także nieświadoma jego win młoda żona. Oto sklepienie zapada się nie tylko nad głowami morderczyni pana i jego wiarołomnych braci – lecz także nad całą społecznością wiejską, zgromadzoną w cerkwi z okazji zaślubin ("Lilije"). Można w takim ujęciu problematyki etycznej widzieć ukłon w stronę ludowej moralności – można także traktować je jako głos poety w sprawie irracjonalności świata i zarazem świadectwo utraty zaufania do oświeceniowego ładu. Jedyny pewnik, który stanowi trwały punkt odniesienia dla bohaterów Mickiewicza, to poczucie, że miarą człowieczeństwa jest niewyrządzanie innym krzywdy.

"Moje serce mam tylko ja"

Na pytanie o najbardziej znaczące zdobycze I tomu "Poezyj" Mickiewicza nie sposób udzielić prostej odpowiedzi. Tomik Mickiewicza zdaje się wisieć "w środku niebokręga" – w punkcie przecięcia między dawniejszymi i nowszymi koncepcjami literackimi.

„Nowości” strategii poetyckiej Mickiewicza nie polegałyby przy tym na zastępowaniu starego nowym, ile na dokonywaniu pewnych przesunięć i reinterpretacji w obrębie tradycji literackiej. Mickiewicz prezentuje w tomie postawę twórcy, który – rozczarowany wobec możliwości szkoły klasycznej, w której pierwotnie terminował – otwiera się na estetyczne, moralne i poznawcze jakości ludowego światopoglądu, przy świadomości jego ograniczeń i zachowaniu doń pewnego dystansu. Pamiętając jednocześnie, że I tom nie ogranicza się wyłącznie do cyklu Ballad i romansów, warto mieć w pamięci frazę pochodzącą z Żeglarza („Co czuję, inni uczuć chcieliby daremnie!/ Sąd nasz, prócz Boga, nie dany nikomu./ Chcąc mnie sądzić nie ze mną trzeba być, lecz we mnie/ Ja płynę dalej, wy idźcie do domu”), stanowiącą refleks deklaracji Goetheańskiego Wertera („moje serce mam tylko ja”). W takim ujęciu zarówno Żeglarz, jak i cały tomik poetycki Mickiewicza, mogą stanowić świadectwo poszukiwania przezeń nowego języka (jest to proces, który nie ma końca, "obaczenie cudu” wymaga bowiem nieustannej walki z ograniczeniami rozumu), nowej etyki i próby odnalezienia w folklorze materiału do stworzenia nowej mitologii, która byłaby odpowiedzią na diagnozę kryzysu kultury. Ten zamysł kontynuował Mickiewicz w II tomiku "Poezyj" – a zwłaszcza w II i IV części "Dziadów" – tam jednak, inaczej niż w "Balladach i romansach", poeta obnaża słabości projektu folklorystycznego i dowodzi jego niewystarczalności (Kuziak). To jest już jednak temat na zupełnie inną opowieść.

Warto pamiętać, że w I tomie "Poezyj" poza liczącym 14 utworów cyklem (kolejno: "Pierwiosnek", "Romantyczność", "Świteź", "Świtezianka", "Rybka", "Powrót taty", "Kurhanek Maryli", "Do przyjaciół/ To lubię", "Rękawiczka", "Pani Twardowska", "Tukaj", "Lilije", "Dudarz") znalazły się także "wiersze różne" – "Hymn na dzień zwiastowania N.P. Maryi", "Żeglarz", "Warcaby" i "Przypomnienie". Rozmaitość gatunkowa tomiku, widoczna zarówno w obrębie cyklu ("dziwność” ballad wobec "czułości" romansów, humor "Pani Twardowskiej"wobec powagi "Tukaja", lustro ironii w "To lubię"), jak i w utworach poza niego wykraczających (hymn, poemat, liryk, sonet), świadczy o tym, że młody poeta swobodnie władał różnymi językami poetyckimi, choć celowo eksponował te jakości, które "mówiły do niego silniej". Mickiewicz jawi się zatem nie jako twórca "naiwny", ale świadomy – podejmujący gry z konwencjami, z rozmysłem projektujący kształt tomu (a nie tylko cyklu) i strategię jego odbioru. Te działania prędko odniosły zamierzony skutek: Mickiewicz został uznany za przywódcę nowej szkoły poetyckiej, zyskał licznych naśladowców i dołączył tym samym do grona europejskich artystów, którzy za pośrednictwem ballad wprowadzali romantyzm do literatury niemieckiej (Bürger, Schiller, Heine, Herder, Goethe), angielskiej (Wordsworth, Coleridge i Scott) i rosyjskiej (Żukowski).

Portrety Adama Mickiewicza [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Wybrana bibliografia:
Kazimierz Cysewski, Ballady i romanse. Przewodnik epistemologiczny „Pamiętnik Literacki” 1983, z. 3.
Maria Grabowska, Primula veris romantyzmu polskiego [w:] Rozmaitości romantyczne, Warszawa 1978.
Michał Kuziak, Wielka całość. Dyskursy kulturowe Mickiewicza, Słupsk 2009.
Alina Kowalczykowa, wstęp [w:] Idee programowe romantyków polskich. Antologia, Wrocław 2000.
Ireneusz Opacki, „W środku niebokręga”. O „Balladach i romansach” Mickiewicza [w:] Tegoż, „W środku niebokręga”. Poezja romantycznych przełomów, Katowice 1995.
Marta Piwińska, Koloryt uczuć, klimat wewnętrzny, topografia wyobraźni w cyklu „Ballad i romansów” [w:] Tejże, Wolny myśliwy. Osiem prób czytania Mickiewicza, Gdańsk 2003.
Dorota Siwicka, „Poezji” tom I [w:] Jarosław Marek Rymkiewicz, Dorota Siwicka, Alina Witkowska, Marta Zielińska, Mickiewicz. Encyklopedia, Warszawa 2001.
Zofia Stefanowska, Poeta powiatu nowogródzkiego [w:] Tejże, Mapa romantyzmu polskiego. Pisma z lat 1964-2007, Warszawa 2014.
Czesław Zgorzelski, wstęp [w:] Adam Mickiewicz, Wybór poezyj, Wrocław 1974, 1997, t. I, BN I 6

Język Polish