Pozdrowienia z Sejn. Dźwięki i obrazy pogranicza

bazylika_sejny_sian_251017_73.jpg, default, Pozdrowienia z Sejn. Dźwięki i obrazy pogranicza, Bazylika Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Sejnach, fot. Andrzej Sidor/Forum

#dziedzictwo

O tym, jak stolica najmniej zaludnionego powiatu w Polsce stała się "małym centrum świata".

Pamięć i niepamięć starowieku

Na początku byli tu Jaćwingowie. Po tym bałtyjskim plemieniu wymazanym z kart dziejów przez ekspansywnych sąsiadów, pozostały dziś okoliczne nazwy geograficzne, w tym najprawdopodobniej nazwa Sejny. Potem na pojaćwieskich rubieżach spotkały się dwie fale osadnictwa – idąca od południa z Mazowsza i z północy z Litwy.

Takich międzykulturowych spotkań w historii miasta będzie więcej. W 1593 roku Jerzy Grodziński wokół zakupionego dworu zaczął budować miasteczko. Nie miał potomstwa, więc niespełna 10 lat później zapisał miasto wileńskim dominikanom, ufundował kościół i klasztor. Miasto słynęło wtedy z wielkich odpustów odbywających się kilka razy w roku, przyciągających tysiące, a letnią porą nawet dziesiątki tysięcy wiernych. W drugiej połowie XIX wieku Sejny będą sztetlem, Żydzi stanowili wtedy 70% mieszkańców miasta. Na Suwalszczyźnie znaleźli schronienie rosyjscy staroobrzędowcy. Etniczną mozaikę uzupełniali mniej liczni Niemcy, Tatarzy, Rusini, Romowie.

Tomas Venclova powiedział kiedyś, że Sejny są tak ważne dla litewskiej kultury, jak Wilno dla polskiej. Tutaj uczył się w Seminarium Duchownym Vincas Kudirka (usunięty ze szkoły "za brak powołania do kapłaństwa"), autor słów litewskiego hymnu i ojciec tamtejszego pozytywizmu, który przed wejściem Litwy do strefy euro spoglądał z banknotu o największym nominale (500 litów). Biskupem sejneńskim w latach 1897–1902 był Antanas Baranauskas (Antoni Baranowski), uważany za pierwszego litewskiego poetę romantycznego. W historii litewskiej literatury zapisał się przede wszystkim jako autor poematu "Borek oniksztyński" nawiązującego do "Pana Tadeusza", podjął się też tłumaczenia Biblii na litewski. Był gorącym orędownikiem polsko-litewskiej współpracy przeciw imperialnej polityce Rosji. W historii polskiej i litewskiej awangardy zapisał się urodzony w Sejnach malarz Witold Kajruksztis (Vytautas Kairiūkštis), jeden z członków-założycieli Bloku i Praesensu.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Pocztówka z Sejn, 1918, fot. Biblioteka Narodowa/Polona.pl

Obrazek

pocztowka-sejny-0.jpg

W Sejnach drukowano liczne litewskie tytuły, między innymi od 1906 roku pismo "Šaltinis" (Źródło), jedno z najpopularniejszych na Litwie. Wcześniej, po powstaniu styczniowym a przed rewolucją 1905, gdy polityka rusyfikacyjna sięgnęła zenitu, litewskie publikacje zapisane alfabetem łacińskim były zakazane. Zaczęto wtedy nielegalne książki drukować za granicą, z Prus Wschodnich ruszyły zastępy tzw. księgonoszy. Seminarium sejneńskie było kanałem przerzutowym literackiej kontrabandy, stąd dystrybuowano litewskie książki na resztę kraju.

Społeczność żydowska zaczęła osiedlać się w Sejnach w drugiej połowie XVIII wieku na zaproszenie miejscowych zakonników. A. Połujański w książce "Wędrówki po guberni augustowskiej w celu naukowym odbyte” (1859) przytaczał historię wedle której przeor klasztoru dominikanów, ksiądz Wawrzyniec Bortkiewicz: "celem ściągnięcia Żydów do Sejn i za pośrednictwem ich ożywienia tamże handlu, zbudował wspaniałą synagogę, do której ród izraelski chętnie się garnął […]; przez wdzięczność zaś swemu dobroczyńcy ustanowił w synagodze codziennie modły za Bortkiewicza, które dotąd, bez względu, że synagoga podstarzała, i ku upadkowi się nachyla, odprawiać się mają". Wedle legendy, wspomniany przeor Bortkiewicz miał wspólnie z rabinem wnieść tablice z dziesięcioma przykazaniami do nowej synagogi.

W latach 60. XIX wieku w miasteczku powstała jesziwa, wyższa szkoła talmudyczna, której sława wykraczała poza region. Za jej sprawą Sejny stały się ważnym ośrodkiem dla tzw. maskilów, zwolenników żydowskiego oświecenia (haskali). Zainteresowanie szkołą było na tyle duże, że zaniepokojone carskie władze zdecydowały się ją zamknąć, a jej założyciela, Mojżesza Icchaka Awigdora, wygnać z miasta. Tuż obok powstaje jedna z pierwszych żydowskich szkół świeckich na terenie Polski – hebrajskie gimnazjum założone przez pisarza Tuwie Pinkasa Szapiro. W 1885 roku postawiono nową świątynię – Białą Synagogę. Dziś to jedyna ocalała bożnica na Suwalszczyźnie. Wszystkie trzy wspomniane budynki odegrają ważną rolę w dalszej części tej historii.

Fala emigracji przełomu wieków sprawiła, że w ciągu kilkudziesięciu lat sejneńska społeczność żydowska drastycznie zmalała: z 3300 osób w 1897 roku do 817 w międzywojniu. Najbardziej znanym z sejneńskich wychodźców był Morris Rosenfeld, urodzony w pobliskich Bokszach syn rybaka, absolwent miejscowego gimnazjum. W Nowym Jorku stał się poetą żydowskiego proletariatu; nisko opłacanych pracowników manufaktur i mieszkańców klitek Lower East Side (wówczas jednego z najbardziej przeludnionych miejsc na świecie). Nazywano go "milionerem łez", a jego utwory, tłumaczone z jidysz na inne języki, zyskały międzynarodową sławę.

Otwarte granice i zatrzaśnięte drzwi

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Biała Synagoga, Ośrodek "Pogranicze", fot. Andrzej Sidor/Forum

Obrazek

Synagoga_SEJNY_sian_060515_089.jpg

XX wiek zostawił w sejneńskiej tkance liczne, niezabliźnione rany. Jedną z nich był konflikt między Polakami a Litwinami, który położył się cieniem na wzajemnych relacjach przez długie dziesięciolecia. Wojna o to, któremu z młodych państw przypadną Sejny, toczyła się przede wszystkim między sąsiadami. W latach 1919–1920 miasto przechodziło z rąk do rąk 11 razy.

II wojna światowa zmieniła miasto doszczętnie. Z Zagłady cudem ocalała garstka sejneńskich Żydów. W 1941 roku rozpoczęły się deportacje Litwinów, Białorusinów i staroobrzędowców z Suwalszczyzny do ZSRR. W PRL-u te tragiczne zdarzenia były tematem tabu. Jeśli już odnoszono się do przeszłości miasta, to raczej sprowadzano ją do etnograficznej ciekawostki. Tak jak w tym, swoją drogą ciekawym, krótkim filmie dokumentalny z 1966 roku o miejscowym malarzu Jerzym Srzednickim, gdzie lektor wspomina o "echach dawnego, kresowego kolorytu". I dodaje: "tylko tutaj trafi się jeszcze taka okazała broda staroobrzędowca". Tematy żydowskie i wszelkie kwestie etniczne przemilczano, mimo że Srzednicki w swojej twórczości nawiązywał często do tych dawnych Sejn, które pamiętał z dzieciństwa. "W jednym mieście jest czasem wiele miast" – mówi w filmie.

Nowy rozdział sejneńskiego przywracania pamięci wyznacza przybycie pod koniec lat 80. do Sejn dwóch małżeństw: Małgorzaty Sporek-Czyżewskiej i Krzysztofa Czyżewskiego oraz Bożeny i Wojciecha Szroederów. Zaprzyjaźnione pary łączyły wspólne doświadczenia: zaangażowanie w kontrkulturowy kipisz lat 80. i alternatywny teatr (Czyżewscy przez 10 lat działali w Gardzienicach, Szroederowie w słupskim teatrze STOP) Gdy rzesze ich rówieśników korzystały z możliwości wyjazdu na Zachód, oni wspólnie wyruszyli na Wschód szukać śladów wielokulturowego dziedzictwa. Była to podróż przez duże "p": czteromiesięczna wyprawa całym taborem, z dziećmi, końmi u wozów. W końcu zamierzali się tam osiedlić na stałe. Mityczne pogranicze było jeszcze wtedy prawdziwym końcem świata, 12 kilometrów stąd trwała niewzruszenie granica ze Związkiem Radzieckim.

Do Sejn dotarli jeszcze jako grupa teatralna. Na miejscu postanowili zejść ze sceny i zostać "animatorami kultury czynnej". Pomysł stworzenia tu ośrodka kultury zyskał wpływowych popleczników: malarza Andrzeja Strumiłłę, czy senatora ziemi suwalskiej Andrzeja Wajdę. W styczniu 1991 roku powołano "Ośrodek Pogranicze – sztuk, kultur, narodów", któremu przyznano opiekę nad ocalałymi budynkami dawnego, żydowskiego kwartału. Do lat 80. w synagodze był magazyn nawozów sztucznych, w jesziwie fabryka obuwia, zwana przez miejscowych "papuciarnią", w hebrajskim gimnazjum - poczta.

Niczym pozytywistyczni organicznicy zaczęli rekonstruować wielokulturową historię miasta, zerwane więzy wspólnotowości, "budować tkankę łączną". To ostatnie określenie pochodzi od Czesława Miłosza, który podarował "Pograniczu" dwór w pobliskiej Krasnogrudzie należący wcześniej do Kunatów, rodziny od strony jego matki. Po gruntownej rewitalizacji otwarto tam w 2011 roku Międzynarodowe Centrum Dialogu.

Jednym z pierwszych działań Pogranicza w Sejnach, swoistym aktem założycielskim wytyczającym przyszłe szlaki, było spotkanie "Pieśni starowieku" (nazwa nawiązywała do twórczości Stanisława Vincenza) w Białej Synagodze. Zgromadzili się na nim przedstawiciele narodów i wyznań zamieszkujących region: Polacy, Litwini, staroobrzędowcy. Krzysztof Czyżewski mówił potem w wywiadzie dla "Polityki":

Tamtego wieczoru zatroszczyliśmy się o pamięć i słychać było skrzypienie odmykających się drzwi, od wielu lat zatrzaśniętych.

Jednym z działań na rzecz scalenia zerwanych przekazów międzypokoleniowych były "Kroniki Sejneńskie", długofalowy projekt prowadzony wraz z sejneńskimi uczniami przez Bożenę Szroeder. Zaczęło się od wystawy "Nasze stare, dobre Sejny" stworzonej wspólnie z mieszkańcami, którzy udostępniali swoje domowe archiwa. Wystawie towarzyszył szkolny konkurs na najciekawsze teksty opowiadające rodzinne i lokalne historie.

Spektakl "Kroniki Sejneńskie", poza swoim matecznikiem, wystawiany był w wielu miejscach w Polsce i w Europie. Zawitał też do off-broadwayowskiego teatru eksperymentalnego La Mama (wcześniej Grotowski wystawiał tu "Księcia niezłomnego", a Kantor "Umarłą klasę"). Andy Webster, dziennikarz New York Timesa, pisał w recenzji:

Spektakl jest skromnym i subtelnym aktem międzykulturowego porozumienia, w wykonaniu obsady, której trudno się oprzeć.To skromny triumf w sprawie, o którą zawsze warto walczyć.

Bożena Szroeder zapytana przez amerykańskich studentów w czym tkwi sekret tak dojrzałej gry młodych aktorów odpowiedziała: "Na tym, że się nie spieszę, że mam czas".

Wszystkich działań Pogranicza na przestrzeni dwudziestu siedmiu lat działalności nie sposób tu streścić, więc przyjrzyjmy się bliżej jeszcze jednemu z nich, równie długofalowemu: Orkiestrze Klezmerskiej Teatru Sejneńskiego.

Transgraniczne tratwy i mosty

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Koncert w Sejneńskiej Spółdzielni Jazzowej, Orkiestra Klezmerska Teatru Sejneńskiego, Mikołaj Trzaska, Remont Pomp, fot. Andrzej Sidor/Forum

Obrazek

Orkiestra_klezmerska_SEJNY_sian_020617_63.jpg

Powołania Orkiestry nikt nie planował. Pod koniec lat 90. Teatr Sejneński przygotowywał spektakl na podstawie "Dybuka. Na pograniczu światów" Szymona An-skiego. Potrzebny był zespół grający muzykę weselną. Przekształcił się w samodzielną kapelę klezmerską, a z czasem rozrósł się na tyle by stać się Orkiestrą. Orkiestrmistrzem był i jest Wojciech Szroeder.

Z "Dybukiem" wiąże się seria niezwykłych sytuacji i przełomowych spotkań. Pewnego razu w trakcie przygotowań spektaklu, w synagodze pojawił się niespodzianie Max Furmansky, urodzony w Sejnach kantor i rabin. Opowiada Michał Moniuszko: kontrabasista, aranżer i menadżer Orkiestry, związany z nią od samego początku.

Realizując "Dybuka" poznawaliśmy żydowską tradycję, ale nigdy nie spotkaliśmy nikogo, kto mógłby wspomnieć swoje dawne żydowskie Sejny. Podczas jednej z prób Max wszedł do środka ze swoim najstarszym synem i przekazał nam zupełnie niesamowitą historię. Jako młody chłopak, który uratował się z Holokaustu, przeklął to miejsce i obiecał sobie, że już tu nigdy nie wróci. Jego najstarszy syn uprosił go, by pokazał mu te mityczne Sejny, miasto swojego dzieciństwa. I tak znaleźli się na próbie "Dybuka", dla nas też to była niesamowita sytuacja, bo zaczęliśmy dowiadywać się rzeczy, o których wcześniej nie mieliśmy pojęcia: jak wyglądał powszedni dzień przed wojną, jak wyglądała synagoga w środku... A do tego on był wybitnym kantorem i mieliśmy wielką przyjemność zagrać z nim koncert - w Synagodze, w której on jako dziecko marzył, żeby śpiewać.

To nie był przypadek, tylko cudowne zrządzenie losu: gdyby Max przyjechał do Sejn 10 lat wcześniej, to wszedłby do synagogi, która była magazynem nawozów sztucznych. Jego myślenie o Sejnach jako przeklętego miasta popiołów, w którym zginęła jego cała rodzina, mogło by się potwierdzić. A tak uznał za swoją misję, by co roku tu wracać, spotykać się z młodymi ludźmi i opowiadać im o dawnych Sejnach.

Gdy pokazywali "Dybuka" na krakowskim Festiwalu Kultury Żydowskiej, poznali Davida Krakauera, jednego z inicjatorów nowoczesnego odrodzenia muzyki klezmerskiej. Spotkanie zaowocowało całonocnym jam session w krakowskiej Austerii i pomysłem by nowojorskich muzyków zaprosić do Sejn. Tak powstała "Tratwa muzykantów między Nowym Jorkiem a Sejnami" - cykl spotkań z czołówką współczesnych klezmerów: Michaelem Alpertem, Stuartem Brotmanem, Frankiem Londonem, Deborah Strauss, Jeffem Warschauerem, Paulem Brodym. Mówi Michał Moniuszko:

Cała tradycja muzyki klezmerskiej zachowała się dzięki emigracji, przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych. Do muzyki który powstała w Europie Środkowo-Wschodniej, docieraliśmy dzięki wydawanym w Nowym Jorku czarnym płytom z nagraniami wiejskich zespołów, które grały dla ludzi chcących wspominać stary świat. Tak ta muzyka do nas z powrotem przywędrowała. I to jest niesamowite w kontekście idei naszej Tratwy Muzykantów pomiędzy Nowym Jorkiem a Sejnami i tego, że ci ludzie, którzy przyjeżdżali do nas, byli właśnie z Nowego Jorku. Mieliśmy wrażenie zamknięcia pewnego koła, które wydawałoby się na zawsze zostało już zerwane.

Obie strony wyniosły korzyść z tych spotkań. Michael Steinlau mówił: "Nie sposób studiować kultury żydowskiej w Nowym Jorku czy Jerozolimie bez łączności z tym pejzażem: sejneńskim, polskim, środkowoeuropejskim, bez czucia tego miejsca".

Jak na pogranicze przystało, w muzyce Orkiestry klezmerskie motywy przeplatają się z wpływami muzyki cygańskiej, bałkańskiej, polskiej, litewskiej; jest w niej przestrzeń na jazzową improwizację i funkowy groove. Reinterpretują tradycyjne utwory lub wykonują utwory skomponowane specjalnie dla nich przez zaprzyjaźnionych muzyków. O pracy nad repertuarem mówi Dominika Korzeniecka, perkusistka Orkiestry od 10 lat, która w międzyczasie grała lub gra w takich zespołach jak Tania O, Pochwalone, Banda Nella Nebia czy Haunted River.

Spotykamy się zimą w Krasnogrudzie w całym składzie i kolektywnie wybieramy utwory z archiwalnych nagrań lub zapisów nutowych. Te propozycje, które dostają najwięcej głosów, wrzucamy na warsztat.

Szczególnie intensywne jest lato, kiedy grają trzy koncerty w tygodniu w synagodze, a w Dworku Miłosza w Krasnogrudzie kameralny skład Orkiestry co niedziele gra pieśni jidyszowe śpiewane przez Małgorzatę Sporek-Czyżewską. W ubiegłym roku w Krasnogrudzie, wspólnie z Davidem Krakauerem, Kathleen Tagg, południowoafrykańską pianistką i muzykami z Syrii, pracowali nad kompozycją Strażnicy ognia jako Orkiestra Niewidzialnego Mostu.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

"Dwór Miłosza" w Krasnogrudzie, 25-lecie ośrodka "Pogranicze", fot.Andrzej Sidor/Forum

Obrazek

Krasnogruda_Dwor_Milosza_sian_290416_11.jpg

A jest jeszcze Sejneńska Spółdzielnia Jazzowa, scena w dawnej jesziwie dedykowana muzyce współczesnej i improwizacji. Mówi Dominika Korzeniecka:

Spółdzielnia Jazzowa działa już 10 lat! Prężnie prowadzona przez nas, od początku, myślę, że to miejsce najbliższe naszemu sercu. Przez lato praktycznie stamtąd nie wychodzimy. Po koncertach Orkiestry w Białej Synagodze, która znajduje się naprzeciwko, organizujemy w Spółdzielni jam session, zapraszamy gości, rozstawiamy stoliki, czasami są tańce do rana. Ale przede wszystkim gościmy zespoły, współpracujemy z muzykami tworząc materiał, który później prezentujemy ze sceny SSJ. […] Spółdzielnia ma już wielu stałych przyjaciół.

Lista przyjaciół Spółdzielni jest rzeczywiście imponująca: grali tu ze swoimi projektami i/lub prowadzili warsztaty muzyczne tu m.in. Marcin Masecki, Macio Moretti, Raphael Rogiński, Paweł Szpura, Paweł Szamburski, DJ Lenar. Mikołaj Trzaska, który wielokrotnie gościł w Sejneńskiej Spółdzielni Jazzowej, zaprosił muzyków Orkiestry do współpracy przy nagrywaniu ścieżki dźwiękowej do filmu "Wołyń". Tak tłumaczył swój wybór: "To muzycy, którzy perfekcyjnie znają się na emocji”.

Wokół sceny Pogranicza powstają jeszcze inne konstelacje muzyczne, np. projekt Muzyka Miejsca łączący dźwiękowe tradycje Sejneńszczyzny z muzyką elektroniczną. Kuźnią talentów jest zespół Marycha Brass Band (od nazwy przepływającej tu rzeczki) prowadzony przez Mariana Szaryńskiego, w którym przyszli klezmerzy nabierają wprawy ćwicząc nowoorleańskie standardy jazzowe. Rekrutacja nie wygląda jak egzamin do szkoły muzycznej. Liczy się zaangażowanie, a wtedy umiejętności przyjdą z czasem.

Choć przez Orkiestrę przewinęło się już kilka pokoleń muzyków z Sejn i okolic (a nawet są przypadki sztafety pokoleń - Michał Moniuszko występuje tego lata w Pograniczu ze swoją córką), o własnej płycie dotąd nie myśleli, koncentrując się na tworzeniu i koncertowaniu. Wyczekiwany przez wielu album ma się jednak wreszcie ukazać pod koniec tego roku:

Dotychczas nie myśleliśmy, by publicznie wydawać muzykę, która za parę miesięcy będzie brzmiała już zupełnie inaczej. Ten zespół jest tworzony codziennie na nowo: przychodzą nowi, młodzi ludzie, ktoś odchodzi w świat i zabiera ze sobą te doświadczenie.

To jest zespół, który działa społecznie, to jest pewna Idea, którą niesiemy. Ziścił się jednak nasz plan, by wykonać cały program muzyczny z naszymi przyjaciółmi: Z Davidem Krakauerem, Frankiem Londonem, Michaelem Alpertem, Mikołajem Trzaską i Raphaelem Rogińskim więc postanowiliśmy zrobić z tego płytę. Dograliśmy do tego drugą płytę, która jest naszą autorską wizją muzyki klezmerskiej.

Język Polish