W latach 1910-1911 uczył się Wileńskiej Szkole Rysunkowej pod kierunkiem I. P. Trutniewa. Należał do tajnego Koła Artystycznego kierowanego przez Ferdynanda Ruszczyca. Od 1912 kontynuował naukę malarstwa w Moskwie w prywatnych pracowniach W. N. Mieszkowa, K. F. Juona i S. M. Dudina, studiując równocześnie prawo. W 1917 wstąpił do Moskiewskiej Państwowej Szkoły Malarstwa, Rzeźby i Budownictwa, gdzie uczęszczał do pracowni N. A. Kassatkina. W latach 1918-1919 organizował pracownie artystyczne, pracując jako instruktor sztuk plastycznych w Wydziale Oświaty Ludowej w Woroneżu. Zmobilizowany w 1919, rozpoczął w 1920 działalność w Oddziale Kultury sztabu V Armii Czerwonej w Irkucku. W latach 1920-1921 uzupełnił studia artystyczne pod kierunkiem Pawła Kuzniecowa w Wyższych Pracowniach Artystyczno-Technicznych (WCHUTEMAS) w Moskwie.
W 1921 zamieszkał w Wilnie, gdzie dwa lata później zorganizował wraz z Władysławem Strzemińskim Wystawę Nowej Sztuki otwierającą dzieje polskiej awangardy. W katalogu wystawy opublikował swój konstruktywistyczny manifest, akcentujący autonomię i uniwersalizm praw artystycznych oraz intelektualny i obiektywny wymiar sztuki. Należał do grona członków-założycieli awangardowej Grupy Kubistów Konstruktywistów i Suprematystów Blok utworzonej w 1924. Utrzymywał bliskie kontakty z czołowymi reprezentantami "nowej sztuki" i nowej ideologii artystycznej: Henrykiem Stażewskim, Mieczysławem Szczuką i Teresą Żarnowerówną. Brał udział w wystawach Bloku i kontynującego jego założenia programowe ugrupowania Praesens (1926-29). W okresie 1923-1930 prowadził Studia Malarskie dla Młodzieży w Wilnie. W 1932 został mianowany wiceprezesem Litewskiego Towarzystwa Literatury i Sztuki w Wilnie.
Na postawę twórczą Kajruksztisa wywarły wpływ liczne podróże, jakie odbył w latach 1924-1931; zwiedził wówczas Włochy, Niemcy, Belgię, Danię i Francję. Jako krytyk sztuki, podjął w 1929 współpracę z Janem Brzękowskim i Wandą Chodasiewicz-Grabowską przy wydawaniu w Paryżu pisma "L'Art Contemporain - Sztuka Współczesna". Wystawiał w Wilnie (1931, 1944, 1945), Kownie (1932, 1935, 1936, 1938, 1939, 1940, 1944, 1945), Rydze i Tallinie (1937). W 1932 wstąpił do Związku Artystów Litewskich. W latach 1940-1944 pracował w Muzeum Sztuki im. M. K. Ciurlionisa w Kownie. Po wyzwoleniu Kowna został wykładowcą w Państwowym Instytucie Sztuki Dekoracyjnej i Stosowanej. Po przejściu na emeryturę w 1952 powrócił do Wilna.
Wczesne, malowane na Syberii pejzaże Kajruksztisa cechowała dramatyczna ekspresja. Na symboliczne pojmowanie przez artystę natury oddziałała ekspresyjna sztuka Ferdynanda Ruszczyca. Istotny wpływ na kształtowanie się jego postawy artystycznej wywarły również doświadczenia rosyjskiego futuryzmu, kubizmu, konstruktywizmu i suprematyzmu (Martwa natura z chlebem i naczyniami, ok. 1911). W latach 1921-1926 Kajruksztis tworzył autoportrety, pejzaże i martwe natury zsyntetyzowane, poddane geometrycznemu uogólnieniu, bliskie malarstwu purystów. Nawiązujące aluzyjnie do postaci ludzkich kompozycje budował z przenikających się wzajemnie figur geometrycznych i kolorystycznie jednorodnych płaszczyzn. Malował także obrazy abstrakcyjne odwołujące się do zasad suprematyzmu (Kompozycja suprematystyczna, 1922/1923). Zajmował się grafiką użytkową, projektując awangardowe układy typograficzne i okładki dla czasopism "Zwrotnica" i "Revue Internationale MU-BA". Prowadził też eksperymenty w zakresie fotografii artystycznej i fotomontażu, stosując po kilka nakładających się na siebie negatywów.
Po 1926 malarstwo Kajruksztisa zdominowały zgeometryzowane kompozycje figuralne wpisane w pejzaż o rozjaśnionej tonacji kolorystycznej; przestrzeń obrazową budowały w nich zachodzące na siebie i przecinające się płaszczyzny barw. Od 1931 nasiliły się w jego twórczości tendencje postimpresjonistyczne. W pejzażach i martwych naturach syntetycznie traktowane formy wydobyte były płynnie przenikającymi się plamami koloru; kompozycje uzyskiwały głębię poprzez wzajemne oddziaływanie barw i światła. W pejzażach malowanych w okolicach Poniewieża ujawniły się głęboko zasymilowane inspiracje sztuką Cézanne'a, znalazł wyraz zintensyfikowany, emocjonalny ładunek. Po przeniesieniu się do Kowna w 1937 Kajruksztis pogłębił jeszcze ekspresję swych obrazów; zawęził spektrum barw, nasycił je tonami brązów, szarości i czerni. W okresie wojny nasiliły się w jego sztuce tendencje realistyczne. Powstały wówczas sceny figuralne niosące polityczne treści. Od 1944 artysta wykonywał sporadycznie szkice pejzażowe. Rysował spontanicznie pastelami, kontrastując żywe barwy lub tworząc zharmonizowane tonacje z przewagą szarości. Po powrocie do Wilna w 1952 malował podmiejskie pejzaże i krajobrazy z okolic Trok oraz martwe natury, opracowując poszczególne motywy w wielu wariantach.
Autor: Irena Kossowska, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, grudzień 2001.
