Poeta, prozaik, tłumacz, jeden z twórców polskiego ekspresjonizmu. Przez niemal 50 lat swojej kariery literackiej wydał ponad 40 tomów poezji, sześć powieści, a także osiem dramatów scenicznych.
Był synem nauczyciela Tytusa Zygadłowicza i Elżbiety Kaiszarówny. Dorastał w Gorzeniu Górnym nieopodal Wadowic, gdzie mieścił się dworek letniskowy jego ojca: dziś mieści się w nim muzeum Emila Zegadłowicza. Do gimnazjum uczęszczał w Wadowicach. Następnie rozpoczął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim: studiował tam polonistykę, germanistykę i historię sztuki. W tamtym czasie wyjeżdżał do Drezna i Wiednia. Od 1915 roku jego żoną była Maria Kurowska. Mieli dwie córki: Halszkę i Atessę.
Debiutował w 1908 roku, jego wczesne teksty przypadają więc na schyłek Młodej Polski. W 1917 roku związał się z poznańską grupą ekspresjonistów Zdrój. W latach 1919–1921 pracował w Ministerstwie Kultury i Sztuki jako referent, a następnie kierownik Wydziału Literatury. Po epizodzie warszawskim powrócił do Gorzenia i brał aktywny udział w życiu literackim. W 1921 roku wszedł do zespołu redakcyjnego "Ponowy", czasopisma literackiego o orientacji antyfuturystycznej i przeciwnej Skamandrowi, którego twórczynią była Róża Czekańska-Heymanowa.
W tym samym roku zainicjował powstanie grupy poetyckiej Czartak (słowo to oznacza w dialekcie lepiankę czy strażnicę). Jej orientacja była ludowa (ze szczególnym uwzględnieniem ludowości beskidzkiej), antyurbanistyczna, antyindustrialna. Towarzysząca jej postawa mistycyzmu religijnego przejawiała się franciszkańską miłością do przyrody. Zegadłowicz był też jednym z inicjatorów almanachu "Czartak" stworzonego przez grupę, którego trzy numery ukazały się w 1922, 1925 i 1928 roku, a z którym współpracowali m.in. Bolesław Leśmian, Zofia Kossak-Szczucka i Stanisław Ignacy Witkiewicz. Twórcy związani z "Ponową" i "Czartakiem" pozostawali w wyraźnej opozycji do ruchów awangardowych, a ich antymodernizacyjna postawa przyjmowała czasem postać obsesyjnego lęku przed nowoczesnością.
W 1923 roku ukazały się "Powsinogi beskidzkie", napisany stylizowaną gwarą tom ballad, ukazujący świat ludowych wierzeń, który zaludniają postacie snycerzy czy świątkarzy. To zresztą jedno z najżywszych w pamięci potomnych tekstów autora, wielokrotnie wystawiany w teatrze (pierwszy raz w warszawskiej Placówce Żywego Słowa w 1929 roku, później m.in. w Tarnowie w 1974 roku, w Lublinie w 1978, w Rzeszowie w 1983, wreszcie – w czeskim Cieszynie w 2015 roku, gdzie inscenizacji podjął się Bogdan Kokotek).
Emil Zegadłowicz, lata 20. XX wieku, fot. NAC
Ojczysty Beskid staje się w balladach Zegadłowicza przestrzenią wyjątkową, centrum świata, w którym ujawnia się genius loci. Nauka powsinogów głosi, że istotą ludzkiej egzystencji jest oczekiwanie na nadejście Królestwa Bożego na ziemi, które zaistnieć może dzięki miłosierdziu. O swoim umiłowaniu wsi Zegadłowicz pisał:
Poezja moja wyrosła na tle gór, jasna po stronie słonecznej, mroczna po stronie cienistej. Naukę poetyki pobierałem od pasterzy, z którymi miałem szczęście paść krowy w dzieciństwie [...], przewiny moje były i są zawsze te same: ukochanie swobody, ekstatyczne wsłuchiwanie się w mowę ziemi i nieba i miłość biedoty bytowania człowieczego.
Mieszkajac daleko od głównych ośrodków kulturalnych Zegadłowicz zarabiał, mimo uznania, bardzo mało, dlatego w 1927 roku zdecydował się na przeprowadzkę do Poznania. Od 1928 roku pracował jako redaktor naczelny katolickiego czasopisma kulturalno-społecznego "Tęcza", współtworzył również poznański kabaret Ździebko, którego hasło brzmiało "Precz z powagą, chodźmy nago, nie bójmy się słońca ni śmiechu". Krytyczny wobec endecji i satyrycznie przyglądający się mieszkańcom Poznania kabaret przetrwał jedynie dwa lata. Zegadłowicz został kierownikiem literackim Teatru Polskiego, był też doradcą Księgarni Św. Wojciecha – jej nakładem ukazywały się w latach dwudziestych jego książki. W 1931 roku opublikował w "Dwutygodniku Literackim" skandalizujący "List pasterski", datowany na "8 grudnia w klechistanie". Poddawał w nim radykalnej krytyce sposób, w jaki kler postępuje z dziedzictwem Ewangelii. Co oczywiste, w ten sposób zakończyła się jego współpraca z czasopismami katolickimi. W 1932 roku wrócił do Gorzenia. Pracował w Katowicach w teatrze i konserwatorium, gdzie wykładał historię sztuki. Od 1936 roku współpracował z "Dziennikiem Popularnym".
W 1930 roku Zegadłowicz został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, zaś w roku 1935 – Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury. W 1933 roku otrzymał honorowe obywatelstwo Wadowic, które zostało mu jednak odebrane w 1936 roku, po publikacji powieści "Zmory", przedstawiającej Wadowice (w tekście występujące jako Wołkowice) w czasach sprzed I wojny światowej.
"Zmory", być może najbardziej znany z utworów Zegadłowicza, rozwijający wątki z jego poprzednich, inspirowanych własną biografią książek "Godzina przed jutrznią" (1927), "Spod młyńskich kamieni" (1928) i "Cień nad falami" (1929), wzbudził po publikacji duże protesty i doczekał się protestów, zwłaszcza ze strony krytyków prawicowych. Kontrowersje wzbudziły odważne sceny erotyczne (krakowska prokuratura skonfiskowała nawet drugie wydanie książki), a także sposób przedstawienia systemu szkolnego w przedwojennej Polsce. Co gorsza – i co doprowadziło do odebrania autorowi przez radę miasta Wadowice wszelkich honorów – bezlitośnie rozprawiał się z panującymi na prowincji bigoterią i kołtuństwem.
"Zmory" doczekały się ekranizacji w filmie Wojciecha Marczewskiego z 1978 roku. Nie było to zadanie łatwe: jest to powieść – jak mówił sam Marczewski – "rozbuchana", pełna wątków pobocznych. Scenariusz napisał Pavel Hajny. Film otrzymał Nagrodę Główną Jury na festiwalu w Gdyni w 1979 roku i przywróciły utwór Zegadłowicza pamięci czytelników. Przy okazji wydania DVD z filmem w 2005 roku, Dominika Wernikowska pisała w Filmwebie [30 maja 1986]:
Nakręcona w 1978 roku opowieść o dojrzewaniu, bolesnym wkraczaniu w dorosłość jest jednocześnie protestem przeciwko tłamszeniu wszelkich przejawów niezależności przez systemy totalitarne. Oczami bohatera filmu oglądamy metody wychowawcze praktykowane przez sadystycznych nauczycieli w cesarskim gimnazjum. Pogardliwe traktowanie uczniów nazywanych tu "bydłem", kary fizyczne, stosowanie jednakowej miary dla wszystkich sprawiają, że tych kilka lat spędzonych w takim miejscu stanie się dla Mikołaja Srebrnego twardą szkołą życia.
Również dopiero w latach osiemdziesiątych można było ponownie czytać lewicowe "Motory" (1937), powieść głośną w dwudziestoleciu, którą sam autor określał jako "Rzecz [...] okropną, szargającą wszystkie świętości, bezczelną i pornograficzną...". "Pornograficzności" dodawały jeszcze śmiałe ilustracje autorstwa Stefana Żechowskiego.
Film Marczewskiego nie był pierwszą ekranizacją twórczości Zegadłowicza – w 1953 roku Erwin Axer zrealizował w Teatrze Współczesnym jego nieukończony dramat polityczny, rozgrywający się w przededniu wojny "Domek z kart". W rolach głównych wystąpiły Hanka Bielicka i Danuta Szaflarska, a przedstawienie zostało następnie przeniesione na szklany ekran.
Emil Zegadłowicz zmarł w Sosnowcu w 1941 roku. Został pochowany na cmentarzu parafii świętego Tomasza, znajdującej się dziś w granicach Będzina. Po jego śmierci majątek – przede wszystkim bibliotekę i ogromną kolekcję sztuki ludowej – skonfiskowali Niemcy.
Wedle biografa George'a Weidela, poezje zmagającego się ze swoją wiarą, często antyklerykalnego i skandalizującego poety, wysoce cenił najsłynniejszy mieszkaniec Wadowic – Karol Wojtyła.
Poezja
- "Drogą życia", 1908;
- "Nad rzeką", 1910;
- "Powrót", 1911;
- "Imagines", 1918;
- "Odejście Ralfa Moora", 1919;
- "Ballady", 1920;
- "U dnia, którego nie znam, stoję bram: poema symfoniczne", 1921;
- "Powsinogi beskidzkie", 1923;
- "Kolędziołki beskidzkie", 1923;
- "Przyjdź królestwo Twoje", 1923;
- "Zielone Święta: poezje i medytacje", 1923;
- "Wielka nowina w Beskidzie", 1923;
- "Kantyczka rosista", 1924;
- "Gody pasterskie w Beskidzie: »Wielskiej Nowiny« część wtóra", 1925;
- "Krąg", 1926;
- "Dom jałowcowy: poezje 1920–1926", 1927;
- "Siedem pieśni zgrzebnych o Janie Kasprowiczu", 1927;
- "Dziewanny: poemat", 1927;
- "Dziewanny, księga 2.: Zmysły", 1927;
- "Rezurekcje", 1927;
- "Ballada o świątkarzu", 1928;
- "Flora, Caritas, Sofia: posągi i poezje", 1928;
- "Widma wskazówek: elegie", 1928;
- "Do Jana Kuglina w Poznaniu ul. Sew. Mielżyńskiego 24", 1929;
- "Dziesięć ballad o powsinogach beskidzkich", 1929;
- "Głośniki płonące", 1929;
- "Zegar słoneczny w chińskim ogrodzie", 1929;
- "Chleb i wino", 1930;
- "Duma o obronie Sigetu", 1932;
- "Pieśń o Śląsku", 1933;
- "Światła w okopach", 1933;
- "Podsłuchy", 1933;
- "Czarny dzień", 1935.
Proza
- Seria "Żywot Mikołaja Srebrempisanego"
- "Godzina przed jutrznią", 1927;
- "Z pod młyńskich kamieni", 1928;
- "Cień nad falami", 1929;
- "Zmory", 1935;
- "Motory" (dwa tomy), 1938;
- "Martwe morze. Pamiętnik Jana w Oleju Zydla", 1939.
Dramat
- "Lampka oliwna: tragedia w trzech aktach", 1924;
- "Noc świętego Jana Ewangelisty: misterium balladowe", 1924;
- "Nawiedzeni: misterium balladowe w trzech aktach", 1924;
- "Głaz graniczny", 1925;
- "Gdy się Chrystus rodzi...: widowisko jasełkowe w 4 obrazach z interludiami kukłowymi", 1930;
- "Dramaty": "Nawiedzeni", "Lampka oliwna", "Głaz graniczny" (T.1), 1932;
- "W pokoju dziecinnym: dialogi natrętne za kulisami teatru marionetek", 1936;
- "Wasz korespondent donosi", 1939;
- "Domek z kart: dramat w 3 aktach", 1954;
- "Łyżki i księżyc: groteska straganowa w trzech aktach", 1957.
Publicystyka, listy
- "W obliczu gór i kulis", 1928;
- "Gawęda poety z typografem", 1929;
- "Piszemy listy", 1937.
Autorka: Natalia Mętrak-Ruda, maj 2017; aktualizacja: JRK październik 2018
