Krzysztof Penderecki: przewodnik płytowy

krzysztof_penderecki_portrety_fot._agencja_11.jpg, default, Festiwal Muzyki Krzysztofa Pendereckiego. Na zdjęciu: Krzysztof Penderecki, Zamek Królewski na Wawelu, 1980, fot. Jan Morek/Forum, center, #000000

#muzyka

Po utwory Krzysztofa Pendereckiego sięgali najwięksi muzycy XX wieku: Mścisław Rostropowicz, Oleg Kagan, Isaac Stern, Siegfried Palm, Kim Kashkashian, Wanda Wiłkomirska, Heinz Holliger, Jennifer Montone, Arto Noras, Iwan Monighetti. Od czego zacząć przygodę z muzyką jednego z najwybitniejszych kompozytorów XX wieku?

Actions (1973/2020)

Dyrygencki debiut Pendereckiego nastąpił w dość niecodziennych okolicznościach, prowadził wykonanie swojego "Actions" na orkiestrę free jazzową i to nie byle jaką. W New Eternal Rhythm Orchestra grali m.in. Han Bennink, Terje Rydpal, Peter Brötzmann, Tomasz Stańko i Don Cherry.

Tytułowe "akcje" to linie melodyczne, zapisane zarówno za pomocą nut, jak i w formie partytury graficznej (nie wszyscy członkowie orkiestry byli w stanie na bieżąco odczytywać nuty, przyznawał się do tego m.in. Tomasz Stańko). Miały one być pewnym bodźcem, impulsem do dalszej improwizacji i powtarzania ich w kanonie – już nie z nut, tylko ze słuchu. Kilkunastoosobowa New Eternal Rhythm Orchestra miała nieposkromioną energię, muzyczne myśli polskiego kompozytora często zamieniane były w potoczysty strumień chaotycznych dźwięków. W końcu tradycyjnej artykulacji towarzyszyły rozszerzone techniki wykonawcze, których nie powstydziłby się Penderecki w swoich najbardziej brutalistycznych utworach.

To jego pierwsza i ostatnia przygoda z jazzem. W wywiadzie dla "Newsweeka" mówił:

Lubię, kiedy utwór jest zagrany dokładnie w taki sposób, jak został zapisany. A jazz to improwizacja, w której nie czuję się zbyt dobrze. […] Cenię i znam wybitnych muzyków, którzy potrafią niesamowicie improwizować. Tylko że ja komponuję inaczej i inaczej pracuję. I nie czuję potrzeby tego zmieniać.

Warto sięgnąć też po "Actions" (2020) w wykonaniu FIRE! Orchestra pod wodzą Matsa Gustafssona (materiał został nagrany na festiwalu Sacrum Profanum w Krakowie w 2018 roku). Ich interpretacje są o wiele bardziej wyważone, nastrojowe i skupione na dźwięku – nie ma tu dzikości z lat 70. Bardzo interesująco wypadają partie elektrycznych organów, tuby i gitary.

Homo ludens (2013)

Prawdopodobnie nie powstałyby najbardziej przełomowe dzieła Pendereckiego – "Tren ofiarom Hiroszimy", "De natura sonoris", "Polymorphia", a nawet "Pasja wg św. Łukasza" – gdyby nie doświadczenia, które zdobył w Studiu Eksperymentalnym Polskiego Radia u boku Eugeniusza Rudnika (inżyniera dźwięku, który stał się kompozytorem). Inspirowały go niczym nieskrępowane możliwości przetwarzania dźwięku: manipulacji głosem, transformacji akustycznych brzmień, gwałtownym montażem, miksowaniem na wielośladzie, pracy z oscylatorem. Dlatego zbiór utworów z lat 1961–1964 pisanych dla teatru i filmu – każdy z nich został zrealizowany w SEPR przez Eugeniusza Rudnika – powinno traktować się równie uważne, co zapis najważniejszych dzieł. Wiele pomysłów wykorzystanych w muzyce użytkowej pojawia się później w autonomicznych dziełach Pendereckiego.

W wydanym przez Bôłt albumie znajdziemy również dwa utwory Eugeniusza Rudnika: "Ptacy i ludzie" oraz tytułowy "Homo ludens". W tym pierwszym usłyszymy fragmenty nagrań z pracy nad "Ekecheirią" Pendereckiego, kompozycją wykonywaną podczas wciągania na maszt flagi olimpijskiej w trakcie Igrzysk w Monachium w 1972 roku. Było to wyjątkowo trudne i doniosłe zamówienie, w końcu pierwsza powojenna Olimpiada na terenie Niemiec były nie tylko wydarzeniem sportowym, ale przede wszystkim symbolicznym. Penderecki użył fragmentów recytowanej przez aktorów "Siódmej Ody Olimpijskiej" Pindara z Teb, której towarzyszy Chór Filharmonii Narodowej i wokaliza Bernarda Ładysza. Rudnik pokazał ludzką stronę powstawania wzniosłych arcydzieł – przejęzyczenia, studyjne pomyłki, absurdalne poczucie humoru budzące się w człowieku podczas żmudnego procesu pracy inżynierów i artystów.

Sonoristic Penderecki by Penderecki (2019)

"Emanacje", "Fluorescencje", "Polimorfia" i "De natura sonoris" – zbiór najważniejszych awangardowych dzieł Pendereckiego, pod jego własną dyrekcją, w wykonaniu Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia. Przyjrzyjmy się "Polimorfia" podążając za książką "Sonorystyka w twórczości kompozytorów polskich XX wieku" Iwony Lindstedt:

Utwór Pendereckiego przeznaczony jest na instrumentarium tradycyjne, tym razem – 48 instrumentów smyczkowych w zwielokrotnionej obsadzie kwintetu smyczkowego (24 skrzypce, 8 altówek, 8 wiolonczel, 8 kontrabasów). Podstawowy materiał dźwiękowy wywodzący się z dwunastotonowej skali chromatycznej ulega tu jednak rozszerzeniom ilościowym i jakościowym […] Stosuje Penderecki mikrotony (podwyższenie o ¼ tonu oraz ¾ tonu), a także rozliczne efekty szmerowo-perkusyjne […] W "Polimorfii" pojawiają się efekty nowe, takie jak uderzanie końcami palców w dekę instrumentu, uderzanie smyczkiem w pulpit lub żabką w krzesło, efekty zgrzytania i drapania, możliwie najszybsze powtarzanie pojedynczego dźwięku, a także specyficzne glissando wykonywane przez instruementalistów w dowolnym tempie w zakresie od najwyższego z podanych dźwięków.

Violin Concerto (1979)

I Koncert skrzypcowy uchodzi za początek nurtu skierowanego przeciw awangardzie (mniej więcej w tym samym czasie Henryk Mikołaj Górecki skończył pisać III Symfonię, Wojciech Kilar skomponował "Kościelec 1909", Zbigniew Bujarski stworzył "Musica domestica"). Penderecki twierdził, że do tego momentu unikał podwajania instrumentów, charakterystycznego dla romantyków – od tego czasu jego język muzyczny staje się coraz bardziej liryczny, nostalgiczny. Jednak trudno byłoby go nazwać łagodnym, w końcu jest to lament. Andrzej Chłopecki mówił, że I Koncert skrzypcowy przesiąknięty jest słowiańskością, polskim duchem narodowym. Joanna Wnuk-Nazarowa opisuje go jako koncert "dekadencko-romantyczny".

Penderecki pisał go z myślą o Isaacu Sternie – wielkim wirtuozie i wyjątkowo wpływowym człowieku (jako pierwszy Amerykanin koncertował w ZSRR i Chinach, uratował przed wyburzeniem nowojorską Carnegie Hall) oraz łowcy talentów (odkrył Yo-Yo Mę i Itzhaka Perlmana). Stern świetnie potrafił rozczytać intencje Pendereckiego, połączyć melodyjność z chropowatością. Amerykańskiemu skrzypkowi towarzyszy Minnesota Orchestra pod batutą Stanisława Skrowaczewskiego. Mieszkający w Stanach Zjednoczonych dyrygent wyjątkowo przyczynił się do popularyzacji muzyki Pendereckiego w USA, dyrygował także amerykańskimi premierami m.in. "Pasji wg św. Łukasza" i "Diabłów z Loudun".

Jutrznia. Utrenja (1972)

Klasyczne nagranie z wybitną obsadą, śpiewają tam: Bernard Ładysz, Włodzimierz Denysenko, Boris Carmeli, Peter Lagger, Stefania Woytowicz, Krystyna Szczepańska i Delfina Ambroziak. Orkiestrą Filharmonii Narodowej kierował Andrzej Markowski, jeden z najważniejszych interpretatorów muzyki Pendereckiego – prowadził prawykonania niemal wszystkich wczesnych utworów kompozytora.

W pierwszej części utworu Penderecki opisuje złożenie ciała Chrystusa do grobu; w drugiej relacjonuje zmartwychwstanie. Przed napisaniem "Jutrzni" kompozytor badał język staro-cerkiewno-słowiański, prawosławną liturgię i wschodnie tradycje muzyczne. Odwiedzał cerkwie w Rosji, Bułgarii i Serbii, gdzie notował melodie, których echa słychać spod efektów sonorystycznych instrumentów dętych i perkusyjnych, sugestywnych dźwięków kołatek, dzwonów, szeptów i krzyków. Znacznie uproszczony język awangardy towarzyszy w tym utworze dziedzictwu dawnych szkół niderlandzkich – Bohdan Pociej zwracał uwagę, że muzykę dawną z muzyką lat 60. i 70. łączyło "wytrawienie brzmieniowe i surowa szorstkość języka".

W polskiej premierze "Jutrzni", która odbyła się na XV Warszawskiej Jesieni w 1971 roku, uczestniczyło wielu kościelnych dostojników, w tym kardynał Wyszyński – było to pierwsze takie wydarzenie w historii festiwalu. Kosztującej 130 złotych płycie winylowej towarzyszyła broszura zawierająca tekst utworu w języku polskim i staro,cerkiewno-słowiańskim oraz opis utworu po polsku i angielsku. Płyta Markowskiego została wyróżniona francuską nagrodą płytową Grand Prix du Disque – to jeden z pierwszych międzynarodowych sukcesów fonograficznych płyty wydanej w Polsce.

Conducts Penderecki (2016)

W dyskografii autora "Polskiego Requiem" nie brakuje albumów, na których dyryguje swoimi utworami – zwykł mawiać, że tylko on wie, jak w czasie powinien kształtować się przebieg jego utworów. Może dzięki temu dostał Grammy w kategorii ''Najlepsza muzyka chóralna''? To czwarta statuetka w jego karierze (1988 za II Koncert wiolonczelowy z Rostropowiczem, 1999 za najlepszą kompozycję współczesną i nagranie II Koncertu skrzypcowego z Anne-Sophie Mutter, w 2001 za "Credo").

Album otwiera jedna z ostatnich kompozycji mistrza z Lusławic: "Dies Illa" z 2014 roku, dedykowane ofiarom I wojny światowej. To utwór statyczny i skupiony, ale jednocześnie pełen dramatyzmu i poruszenia. Chór – podobnie jak w "Jutrzni" – buzuje emocjami, krzyczy i szepce. Warto wspomnieć o nietypowych instrumentach, które można tam usłyszeć – tubafonach, niskobrzmiących rurach skonstruowanych na potrzeby wykonania "Siedmiu bram Jerozolimy". Płytę zamyka utwór pisany przez młodego studenta krakowskiej Akademii Muzycznej, "Psalmy Dawidowe" z 1959 roku. Przysłuchiwanie się, jak ponad osiemdziesięcioletni człowiek wraca do cyklu napisanego przed trzydziestką, jest fascynujące. Tym bardziej, że są to utwory bardzo zróżnicowane, w ciekawy sposób korzystające z technik punktualistycznych i atonalności, ale i klasycznego kontrapunktu, twórczości Ockeghema i Obrechtema. Poza tym jest to płyta brzmiąca wyjątkowo dobrze, wyraźnie i przestrzennie; możemy wręcz wysłyszeć poszczególne głosy.

Utwór Pendereckiego przeznaczony jest na instrumentarium tradycyjne, tym razem – 48 instrumentów smyczkowych w zwielokrotnionej obsadzie kwintetu smyczkowego (24 skrzypce, 8 altówek, 8 wiolonczel, 8 kontrabasów). Podstawowy materiał dźwiękowy wywodzący się z dwunastotonowej skali chromatycznej ulega tu jednak rozszerzeniom ilościowym i jakościowym […] Stosuje Penderecki mikrotony (podwyższenie o ¼ tonu oraz ¾ tonu), a także rozliczne efekty szmerowo-perkusyjne […] W "Polimorfii" pojawiają się efekty nowe, takie jak uderzanie końcami palców w dekę instrumentu, uderzanie smyczkiem w pulpit lub żabką w krzesło, efekty zgrzytania i drapania, możliwie najszybsze powtarzanie pojedynczego dźwięku, a także specyficzne glissando wykonywane przez instruementalistów w dowolnym tempie w zakresie od najwyższego z podanych dźwięków.

Stabat Mater (1995)

Nie pragnął osiągnąć efektu archaizacji, zależało mu na wyeksponowaniu tekstu, do którego dopasowana będzie muzyka – chciał nadać swojemu "Stabat Mater" elementy ascezy. Aparat wykonawczy jest potężny, to aż trzy chóry chóry mieszane, 48 głosów – usłyszymy tu krzyki, gwizdy, szepty, możliwie najwyższe i najniższe dźwięki.

Na płycie fińskiego Tapiola Chamber Choir pod dyrekcją Juha Kuvanena znalazły się też inne ważne chóralne utwory, np. "Pieśń cherubinów" – prezent do słuchania dla Mścisława Rostropowicza (miał to być początek "Mszy serbskiej", która niestety nigdy nie powstała).

Hommage à Penderecki (2018)

Profesor Penderecki przyjaźnił się z wieloma muzykami, ale jego współpraca z Anne-Sophie Mutter była wyjątkowa. Po raz pierwszy spotkali się w 1988 roku na festiwalu w Lucernie, wykonywali wspólnie Koncert skrzypcowy Prokofiewa. Skrzypaczka w wywiadzie z Karoliną Kolinek-Siechowicz na łamach "Ruchu Muzycznego" wspomina prawykonanie "Polskiego Requiem" w Stuttgarcie, które widziała cztery lata wcześniej:

Byłam wstrząśnięta. To było moje pierwsze spotkanie z muzyką Krzysztofa Pendereckiego na żywo. Poczułam się tak, jakby otworzyły się niebo i ziemia, było to doświadczenie, które odmienia życie.

Pierwsza płyta przedstawia "Hommage à Penderecki" zawiera utwory solowe i kameralne ("La Folia", "Duo concertante", II Sonata skrzypcowa), druga – nagranie II Koncertu skrzypcowego "Metamorfozy", za które w 1998 roku dostali Grammy. London Symphony Orchestra pod batutą Pendereckiego występowało wtedy w towarzystwie Anne-Sophie Mutter.

Prawykonanie II Koncertu skrzypcowego, napisanego specjalnie z myślą o niemieckiej skrzypaczce, odbyło się niecały miesiąc po śmierci jej męża i narodzinach dziecka. Mutter mówi, że ta muzyka dała jej siłę i nową perspektywę, każda wygrywana przez nią nuta była przepełniona tym, czym wtedy żyła.

Jesteśmy przyzwyczajeni do brzmienia orkiestrowej muzyki Pendereckiego, najbardziej zaskakujące i interesujące dla ucha są utwory drobniejsze: inspirowany barokiem cykl skrzypcowych monologów "La Follia" i rozmowa z kontrabasem w "Duo concertante".

The Complete Symphonies (2015)

Zbiór siedmiu symfonii ogrodnika z Lusławic; brakuje tylko VI – "Pieśni chińskie", ukończonej w 2017 roku. Gra Sinfonia Iuventus, dyryguje Krzysztof Penderecki we własnej osobie.

I Symfonia, zamówiona przez brytyjski koncern produkujący silniki wysokoprężne, zamyka okres awangardy – Penderecki pokazuje, w jaki sposób okiełznać sonoryzm. Nazywa ją "pragnieniem nowej kosmogonii", stąd greckie nazwy każdej z czterech symetrycznych części utworu – Arche I, Dynamis I, Dynamis II, Arche II. Przebija przez nią ogromną ilość barw, klasterów, klaśnięcia z bata (frusta), japońskie grzechotki…

W kolejnych symfoniach nawiązuje do tradycji wielkich symfoników XIX i XX wieku – Czajkowskiego, Wagnera, Brucknera, Mahlera, Sibeliusa i Szostakowicza. II Symfonia "Wigilijna" zawdzięcza swój tytuł ledwie słyszalnemu czterodźwiękowemu motywowi z kolędy "Cicha noc". Penderecki nie przepadał za tą nazwą, wolał jej nie używać. Pojawia się tam też motyw małotercjowy, nazywany motywem polskim. Całość jest mroczna, posępna – wielu dostrzegało w niej odniesienia do sytuacji Polski w latach 80. XX wieku. III Symfonia pełna jest odniesień do twórczości mistrzów Pendereckiego, ale i jego własnych utworów.

IV Symfonia "Adagio" została napisana na 200. rocznicę ustanowienia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela; V Symfonia "Koreańska" świętuje 50-lecie wyzwolenia Korei Południowej spod okupacji japońskiej. VII Symfonia "Siedem bram Jerozolimy", podobnie jak VIII Symfonia "Pieśni przemijania", nawiązują do tradycji oratoryjno-kantatowej – od Telemanna i Bacha, poprzez Verdiego, Brucknera, Orffa aż do współczesności.

Rękopis znaleziony w Saragossie (2005)

Święty Grall polskich melomanów. Ścieżka dźwiękowa do filmu Wojciecha Jerzego Hasa zrealizowana w Studiu Eksperymentalnym Polskiego Radia, która została wznowiona przez podziemne wydawnictwo OBUH z Rogalowa. To oni wydawali Za Siódmą Górą, Księżyc, Atman, pierwsze nagrania Karpatów Magicznych; wprowadzali do Polski muzykę eksperymentalną, industrialną i inspirującą się world music. Skąd w tej układance wziął się Penderecki? Prowadzący wytwórnię Wojcek Czern opowiadał w wywiadzie dla "Muzykoteki Szkolnej":

W pewnym momencie uświadomiłem sobie, że w zasadzie takiej muzyki w Polsce do tego czasu nie było. Chodzi mi o muzykę, która jest eksperymentem nie tylko intelektualnym, lecz czymś malarskim, czymś impresyjnym, która zawiera jakąś opowieść, anegdotę dźwiękową, historyjkę, pewnego rodzaju żart, groteskę. Uświadomiłem sobie, że to mnie zawsze interesowało w muzyce.

Penderecki's Garden (2020)

Culture.pl · Penderecki's Garden

Hołd Pendereckiemu składają Paweł Romańczuk, Robert Piotrowicz i Skalpel, przedstawiciele różnych środowisk średniego pokolenia polskiej muzyki eksperymentalnej i elektronicznej. Romańczuk sięga rytmiką muzyki do "Rękopisu znalezionego w Saragossie" i brzmieniem tubafonu (instrument zaprojektowany przez Pendereckiego do wykonania "Siedmiu bram Jerozolimy"). Piotrowicz inspiruje się potężnym brzmieniem, które znajduje w utworach Mistrza. Skalpel wplótł świat dźwiękowy instrumentalnej muzyki Pendereckiego w swoją rytmiczną układankę, która mogłaby fragmentem soundtracku do jakiegoś filmu science-fiction.

Tytuł (nagłówek do zdjęcia)

Link URL

Język Polish