Dziewięć wyjątkowych synagog w Polsce
Wszyscy, którzy żywo interesują się żydowskim dziedzictwem Polski, obowiązkowo powinni zobaczyć te piękne miejsca religijnego kultu.
Culture.pl zaprasza w fascynującą podróż po wyjątkowych synagogach zlokalizowanych na terenie całego kraju. Dzięki temu, że doświadczyły one traumy drugiej wojny światowej, ich historyczny blask świeci jeszcze mocniej. Niektóre z tych świątyń wciąż funkcjonują jako aktywne miejsca religijnego kultu dla społeczności żydowskich w Polsce. Pozostałe służą jako siedziby muzeów, pielęgnujących pamięć o kulturze polskich Żydów.
1. Kraków (Kazimierz) – najstarsza czynna synagoga w Polsce
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Stara Synagoga na krakowskim Kazimierzu, fot: Grzegorz Kozakiewicz / Forum
Krakowska Stara Synagoga, wybudowana pod koniec XV wieku, jest obecnie najstarszą aktywną tego typu świątynią w Polsce. Pozostałe ocalałe średniowieczne synagogi, położone w dolnośląskich miasteczkach (w Strzegomie i Oleśnicy), mogą być co prawda starsze od krakowskiej świątyni, lecz zostały wieki temu przemianowane na chrześcijańskie kościoły.
Dwunawową Starą Synagogę zbudowano na krakowskim Kazimierzu w XV wieku. W 1495 roku lokalna społeczność żydowska przeniosła się właśnie na tę dzielnicę, gdyż pozostała część miasta uległa zniszczeniu wskutek pożaru. Lata później, po kolejnym pożarze, który tym razem bezpośrednio dotknął świątynię, budynek został odbudowany w 1556 roku. Za projekt rekonstrukcji odpowiedzialny był Matteo Gucci – florencki architekt, o którym niewiele wiadomo.
Gucci wprowadził znaczne zmiany w architekturze Starej Synagogi: korytarz zwieńczył charakterystycznym sklepieniem, schowanym za wysoką, arkadową attyką, zawierającą pinakle umieszczone we wszystkich narożnikach. Ta attyka – powtarzająca styl typowy dla renesansowych Włoch, a zarazem wpisująca się w lokalną architekturę (nie szukając daleko: słynne krakowskie Sukiennice, położone w centralnym punkcie Rynku Głównego) – okazała się architektonicznym znakiem firmowym, wręcz ikonicznym punktem odniesienia dla stylu innych polskich synagog.
Zdaniem historyków architektury Stara Synagoga jest ważna też ze względu na to, że jest wysuniętym najdalej na wschód przykładem świątyni, która stylem nawiązuje do tradycji zachodnioeuropejskich. To łączy ją z innymi średniowiecznymi synagogami z Regensburga czy Pragi (Synagoga Staronowa) i w dużym stopniu odróżnia ją od innych polskich synagog.
Będąc w Krakowie, nie możemy zapomnieć o innych perłach Kazimierza: prominentnej Synagodze Remuh, wytwornej Synagodze Tempel oraz Synagodze Wysokiej. Ostatnia z budowli to jedyna ocalała polska synagoga, która mieści piętrową salę modlitewną.
2. Pińczów – prosta, surrealna, XVI-wieczna
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Stara Synagoga w Pińczowie, fot. Tomasz Wojtasik / PAP
Na pierwszy rzut oka Stara Synagoga w Pińczowie może przypominać zapomnianą część północnoafrykańskiego fortyfikacyjnego stylu architektonicznego – jakimś cudem ukrytą w górzystym krajobrazie południowej Polski. Ta synagoga, wraz z jej charakterystycznymi małymi oknami oraz gładkimi i równymi ścianami, powstałymi z kruszonego kamienia, pozbawiona jest jakichkolwiek dekoracji, a za to została wzmocniona dodatkowymi masywnymi przyporami. Cały budynek wygląda zarówno szalenie imponująco, jak i – być może – surrealnie.
Pińczowską Starą Synagogę datuje się na końcówkę XVI wieku. Powołując się na rozpoznania Kazimierza i Marii Piechotków – prawdziwych ekspertów w zakresie wiedzy o polskich synagogach – można stwierdzić:
Text
to najstarszy znany przykład polskiej synagogi o "podłużnym" układzie, w którym wszystkie pomieszczenia zostały zbudowane równocześnie, by stworzyć spójną bryłę, zwieńczoną prostym sklepieniem.
Również i ta jednonawowa budowla zawiera charakterystyczną polską attykę – pozbawioną dekoracji, co jest wprawdzie prawie niedostrzegalne – która skrywa wklęsłe zadaszenie pokryte gargulcami wskazującymi na sklepienie. W środku można odkryć surowy wystrój, zawierający jednak ślady polichromii i pozostałości po niezachowanej bimie. To wszystko jest prawdopodobnie zaledwie częścią tej imponującej budowli, będącej historycznym świadectwem żydowskiej kultury w Pińczowie, poważnie naruszonej w czasie Zagłady.
W sąsiedztwie Pińczowa znajduje się Szydłów, gdzie można odnaleźć jeszcze starszą synagogę, odznaczającą się podobną jednonawową konstrukcją – bez wewnętrznego podparcia i zewnętrznej krenelażowej mansardy. Niestety gorzej się nią opiekowano.
Kolejną synagogę można zlokalizować w pobliskim Chmielniku, jednakże została ona odbudowana głównie po to, by gościć Świętokrzyski Sztetl – edukacyjną instytucję zajmującą się historią społeczności żydowskiej w regionie świętokrzyskim. Jeśli nadłożymy trochę drogi, możemy zwiedzić również sandomierską Starą Synagogę, której także warto poświęcić sporo uwagi.
3. Zamość – perfekcyjnie renesansowa synagoga w idealnym mieście
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Synagoga w Zamościu, fot. Adam Ławnik / East News
W Zamościu, mieście pomyślanym jako idealny wzorzec renesansowego miasta, znajduje się najdoskonalszy przykład późnorenesansowej synagogi. Położona blisko głównego rynku Stara Synagoga została wzniesiona w latach 1610–1620 dzięki inicjatywie społeczności żydów sefardyjskich, obecnych w Zamościu od lat 80. XVI wieku.
Ta synagoga została zbudowana w oparciu o wzorcowy styl polskiego renesansu – zwróćmy uwagę, raz jeszcze, na piękną "polską" attykę. Jeśli chodzi o konstrukcję, można zauważyć wiele elementów charakterystycznych dla pozostałych budowli w Zamościu, co skłoniło badaczy do przypuszczenia, że mogą mieć one wspólnych projektantów. Głównymi "podejrzanymi" o zaplanowanie podobnych budowli w Zamościu są Jaroszewicz i Wolf, współtwórcy lokalnego manierystyczno-barokowego stylu.
Synagoga w Zamościu została odrestaurowana w latach 2009–2011. Obecnie znajduje się tam edukacyjne Centrum "Synagoga" oraz Multimedialne Muzeum Żydów Zamościa i Okolic. Przebywając w tej renesansowej perle Polski, warto wybrać się również do pobliskiego Szczebrzeszyna, gdzie mieści się kolejna historyczna synagoga, odbudowana w podobnym okresie. Dla bardziej spektakularnych widoków warto odwiedzić Łęczną z XVII-wieczną Dużą Synagogę, która szczyci się całkowicie odremontowanym wnętrzem oraz imponującą kolekcją dokumentów dotyczących kultury żydowskiej (judaika).
4. Łańcut – bima, której nie można przeoczyć
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Synagoga w Łańcucie, fot. Grzegorz Bukala / Forum
Datowana na rok 1761 barokowa Łańcucka Synagoga jest pierwszorzędnym przykładem tak zwanej dziewięciopolowej synagogi. Ten projekt – charakteryzujący się obecnością czterech potężnych kolumn, położonych w środkowej przestrzeni, dzięki czemu tworzy się dziewięciopolowy podział wnętrza budowli – rozwinął się w architekturze kamiennych synagog we wschodniej Europie pod koniec XVI wieku.
W przypadku łańcuckiej świątyni, cztery potężne kolumny nie tylko zapewniają wsparcie dla sklepienia, zwieńczającego korytarz, ale również tworzą charakterystyczne zamknięcie pionowej bimy. Ta konstrukcja, zwana wieżą-bimą, jest kolejnym etapem rozwoju synagogowej architektury na terenie Polski.
Wizyta w Łańcucie to również okazja do tego, by zwiedzić dwie ocalałe rzeszowskie synagogi oraz jedną świątynię mieszczącą się w Lesku. Ta ostatnia, wraz z jej manierystycznymi szczytami, ozdobionymi ślimacznicami i kamiennymi barokowymi wazami, jest jedynym ocalałym przykładem synagogi o kościelnym bądź pałacowym stylu zadaszenia. Godną uwagi jest również jej charakterystyczna i całkowicie unikalna wieża.
5. Tykocin – piękne polichromie
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Wnętrze synagogi w Tykocinie, fot. Andrzej Sidor / Forum
Tykocin, małe miasteczko położone na Podlasiu, było niegdyś tętniącym życiem sztetlem Tiktin – ważnym sercem kultury i nauki Talmudu. Tamtejsza najstarsza kamienna synagoga została wzniesiona w roku 1642, zastępując tym samym wcześniejszy obiekt – drewnianą świątynię. Budowlę zrekonstruowano w latach 30. XVIII wieku, choć w połowie kolejnego stulecia synagoga uległa poważnym zniszczeniom wskutek pożaru. Ostatecznie podjęto wtedy decyzję, by świątynie odbudować w zupełnie w nowym kształcie. Obecnie tykocińska synagoga jest jednym z najlepiej zachowanych przykładów XVIII-wiecznej żydowskiej architektury sakralnej w Polsce.
Współczesna, wysoka mansarda prawdopodobnie zastąpiła oryginalną konstrukcję – wklęsłe zadaszenie, przypominające kształtem attykę. Wnętrze tej dziewięciopolowej synagogi może pochwalić się pięknymi polichromiami, inkrustowanymi florystycznymi i zwierzęcymi ornamentami (dodatkowo znajdują się tam również inskrypcje w języku aramejskim i hebrajskim). We wnętrzu umieszczono również masywną wieżę-bimę, zajmującą centralne miejsce. Święta arka, zawierająca zwoje Tory, przybrała tutaj formę ołtarzowej polichromii, stworzonej w manierystycznym duchu. Ten "ołtarz" składa się z dwóch kolumn i wielkiej nadbudowy, zawierającej ozdobną Koronę Tory wyrytą w okrągłym medalionie.
Synagoga podlegała kolejnej renowacji w latach 70. zeszłego wieku, teraz mieści się w niej często odwiedzane Muzeum Kultury Żydowskiej. Wszystko to sprawia, że Tykocin pozostaje ważnym punktem na mapie żydowskiej turystyki w Polsce.ma
6. Biłgoraj – drewniana synagoga przywrócona do życia
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Biłgorajska replika drewnianej synagogi z terenów Wołpy, fot. Jakub Orzechowski / AG
Czy ciekawi was, jak wyglądały legendarne drewniane synagogi w Polsce? Znane ze złożonych i skomplikowanych metod ciesielskich oraz z zapierających dech w piersiach polichromii były dosyć często obecne na terytorium niegdysiejszej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Niestety nietrwałość materiałów, częste pożary oraz częste wojny w pobliżu sprawiły, że nie zachował się żaden z tych drewnianych zabytków.
Budowla, którą można dziś zobaczyć w Biłgoraju, jest dokładną i skrupulatnie wykonaną repliką drewnianej synagogi z terenów Wołpy (dzisiejsza Białoruś), wspaniałej świątyni, która została podpalona przez nazistów w 1942 roku. Synagoga ta, wzniesiona mniej więcej w połowie XVIII wieku, szczególnie słynęła z wyjątkowego sklepienia, które było arcydziełem sztuki architektonicznej. Co więcej, świątynia z Wołpy odznaczała się również techniczną maestrią wykonania drewnianych stropów, co było ewenementem na skalę europejską.
Biłgorajska replika jest częścią inwestycyjnej inicjatywy, zwanej Miasteczkiem Kresowym – to projekt osiedla mieszkalnego, nawiązującego do XIX-wiecznych metod osadnictwa. W przyszłości budowla miałaby być siedzibą Muzeum Żydów Biłgorajskich.
Wszystkich tych, którzy zainteresowali się przywróconymi do życia drewnianymi synagogami, należy zaprosić do Warszawy, gdzie znajdują się zrekonstruowane fragmenty synagogi w Gwoźdźcu. Zajmują one główne miejsce na wystawie głównej w wielokrotnie nagradzanym Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Autorzy tej reprodukcji dokonali wielu starań, by polichromowane sklepienia były naprawdę wyjątkowe i mogły być okazją do podziwiania żydowskiej sztuki sakralnej w pełnej krasie.
7. Włodawa – barokowy pałac czy synagoga?
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Synagoga we Włodawie, fot. Iwona Burdzanowska / AG
We Włodawie – miasteczku we wschodniej części Polski – na pierwszy rzut oka trudno doszukać się synagogi. Być może łatwiej odnaleźć barokowy pałac. Wynika to z faktu, że tutejsza Wielka Synagoga została najprawdopodobniej zaprojektowana przez Pawła Antoniego Fontanę – architekta, który zasłynął również budową kościoła parafialnego pod wezwaniem świętego Ludwika.
Podwójna kondygnacja pawilonów, oskrzydlająca główną część budowli, została wzniesiona już w wieku XIX, dzięki czemu, na wzór pałacowej architektury ówczesnej Polski, jest symetryczną całością. Po przekroczeniu progu synagogi można zachwycić się całkowicie odnowionym wnętrzem, obejmującym zrekonstruowaną, oddzielną bimę oraz wyjątkowe, ręcznie wykonane polichromie na świętej arce.
Współcześnie, zarówno Wielka Synagoga, jak i sąsiednia Mała Synagoga tworzą budowlany kompleks będący siedzibą Muzeum – Zespół Synagogalny we Włodawie.
8. Sejny – synagoga wspierająca kulturę
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Biała Synagoga w Sejnach, fot. Adam Lawnik / East News
Sejny – małe podlaskie miasteczko – może pochwalić się nie jedną, lecz dwiema synagogami. Budowę większej z nich, Białej Synagogi, datuje się na drugą połowę XIX wieku. Świątynia uległa ogromnemu zniszczeniu w trakcie drugiej wojny światowej, a później pełniła różne funkcje: remizy strażackiej, magazynu czy zajezdni.
Budowlę odrestaurowano w latach 80. ubiegłego wieku i obecnie mieści się tam siedziba ośrodku Pogranicze – ważnego centrum kultury. Można zatem uznać, że tutejsza synagoga stała się domem dla wszystkich najistotniejszych wydarzeń kulturalnych. Jednymi z tych wydarzeń, pośród wielu innych, są próby i koncerty Orkiestry Klezmerskiej Teatru Sejneńskiego – unikalny zespół muzyczny zrzeszający młodych artystów z całego regionu.
9. Ostrów Wielkopolski albo styl mauretański
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Nowa Synagoga w Ostrowie Wielkopolskim, fot. Marek Maruszak / Forum
A to zupełnie zaskakujące zjawisko: styl mauretański w architekturze polskich synagog. Jeden z przykładów takiej budowli znajduje się właśnie w Ostrowie Wielkopolskim. Nowa Synagoga, wybudowana w latach 1857–1860 została przemodelowana w 1903 roku. Projekt fasady świątyni, udekorowanej hełmami licznych wieżyczek, pochodzi z XIX wieku. Współcześnie w budowli znajduje się siedziba Centrum Trzech Kultur, organizującego konferencje, spektakle, koncerty.
Niektóre elementy tego samego stylu mauretańskiego można odnaleźć w architektonicznym kształcie Wielkiej Synagogi, mieszczącej się w Piotrkowie Trybunalskim. Pierwotnie wzniesiona we wczesnych latach 90. XVIII wieku, odbudowana po wydarzeniach z 1864 roku. Projekt restauracji świątyni obejmował właśnie zmianę stylu, nowe elementy dekoracyjne wykonano już zgodnie z duchem mauretańskiego stylu architektonicznego. Po powojennej rewitalizacji, w latach 60., synagoga służy jako biblioteka miejska. Kolejnym przykładem tego stylu budowania żydowskich świątyń jest synagoga z Nowego Sącza, tzw. Grodzka Synagoga. Warto odnotować, że ta budowla śmiało korzysta z egipskich rozwiązań architektonicznych. Synagoga w Nowym Sączu wciąż wciąż służy jako miejsce religijnych modlitw.
Będąc we wschodniej części Polski, nie wypada ominąć Synagogi Pod Białym Bocianem we Wrocławiu. Zbudowana w 1847 roku, została wyremontowana i oficjalnie ponownie otwarta w 2010 roku. Od tego czasu służy zarówno do celów religijnych, jak i kulturalnych jako Wrocławskie Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej, organizujące koncerty, występy teatralne i wystawy.
Szukacie jeszcze więcej synagog? Cóż, wciąż jest jeszcze sporo do odkrycia. Typowym elementem powojennego krajobrazu Polski są synagogi rozproszone i rozsiane po wielu miastach i miasteczkach na terenie całego kraju.
Część z nich utraciła już swoje niepowtarzalne cechy architektoniczne, z kolei niektóre służą już do zupełnie innych celów (funkcjonują jako biblioteki, magazyny, remizy). Sprawia to, że rozpoznanie synagog wymaga specjalnych umiejętności i specjalistycznej wiedzy architektonicznej.
Punktem centralnym artystycznego konceptu Wojciecha Wilczyka było właśnie dokumentowanie takich "niewidzialnych" synagog, rozmieszczonych w całej Polsce. Efekty tych poszukiwań zostały ujęte w ramach fotograficznego projektu "Niewinne oko nie istnieje" z 2009 roku.
Autor: Mikołaj Gliński, kwiecień 2019, tłum. z jęz. angielskiego MT
[{"nid":"5683","uuid":"da15b540-7f7e-4039-a960-27f5d6f47365","type":"article","langcode":"pl","field_event_date":"","title":"Jak by\u0107 autorem - w kinie?","field_introduction":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. Wyj\u0105tki te by\u0142y rzadkie w przesz\u0142o\u015bci, dzi\u015b s\u0105 nieco cz\u0119stsze, ale i dobrych film\u00f3w dzi\u015b mniej ni\u017c to kiedy\u015b bywa\u0142o.","field_summary":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. ","topics_data":"a:2:{i:0;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259606\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:5:\u0022#film\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:11:\u0022\/temat\/film\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}i:1;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259644\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:8:\u0022#culture\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:14:\u0022\/temat\/culture\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}}","field_cover_display":"default","image_title":"","image_alt":"","image_360_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/360_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=dDrSUPHB","image_260_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/260_auto_cover\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=X4Lh2eRO","image_560_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/560_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=J0lQPp1U","image_860_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/860_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=sh3wvsAS","image_1160_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/1160_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=9irS4_Jn","field_video_media":"","field_media_video_file":"","field_media_video_embed":"","field_gallery_pictures":"","field_duration":"","cover_height":"266","cover_width":"470","cover_ratio_percent":"56.5957","path":"pl\/node\/5683","path_node":"\/pl\/node\/5683"}]