Małgorzata Szejnert - Życie i twórczość | Artysta

Reporterka i pisarka. Urodziła się w 1936 roku w Warszawie. Debiutowała w 1972 roku reporterską książką o Ameryce. Współtworzyła "Gazetę Wyborczą", gdzie prawie 15 lat prowadziła dział reportażu.

Zdjęcie portretowe artysty

Podpis obrazka portretowego

Małgorzata Szejnert, fot. Tadeusz Pozniak/REPORTER

Tytuł w nagłówku strony

Małgorzata Szejnert

Ukończyła Liceum Ogólnokształcące Żeńskie im. Emilii Plater w Białej Podlaskiej oraz Wydział Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego (1958). Była szefową działu reportażu w tygodniku "Literatura". W sierpniu 1980 roku pojechała do Stoczni im. Warskiego w Szczecinie, gdzie pomagała przy redagowaniu biuletynu strajkowego, który przekształcił się w pismo NSZZ "Solidarność" Pomorza Zachodniego.

Debiutowała w 1972 roku reporterską książką o Ameryce. Edward Gierek zliberalizował nieco system, w PRL można już było pisać, że poza obozem komunistycznym istnieje jeszcze inny świat. "Borowiki przy ternpajku", efekt dwumiesięcznego, niezwykle intensywnego pobytu Małgorzaty Szejnert w Stanach Zjednoczonych, to zbiór tekstów o amerykańskiej Polonii i skomplikowanych losach emigrantów.

W latach 70., podobnie jak Hanna Krall, pisywała reportaże o prowincji, o małych nadziejach i wielkich rozczarowaniach jej mieszkańców. W rozmowie z Teresą Koczanowską mówiła:

Text

Dziś często wielu autorom może wydawać się, że w czasach cenzury nie można było czerpać radości z pisania. A ja pamiętam odkrywanie ciekawych tematów społecznych podczas jeżdżenia po Polsce, zwłaszcza, że byłam młoda, pełna zapału i ciekawości świata. [...] Mimo ograniczeń tamtego systemu przeżywaliśmy [my = reporterzy, przyp. red.] satysfakcję, kiedy udało się nam napisać coś ważnego, bliskiego prawdy, nasuwającego refleksje. To była tak zwana "szkoła małego realizmu". Nie pisało się o przyczynach zjawisk, bo to było absolutnie zakazane, ale pokazywało realia życia, w jakich warunkach człowiek mieszka, pracuje, jak jest leczony, jak dojeżdża do pracy. Szczegóły te – ubrane w dobry język i formę – skłaniały czytelnika do wyciągania wniosków. Dla mnie był to okres bardzo ciekawy.

Autor cytatu

"Małgorzata Szejnert - reporterka spełniona" [w:] "Ciechanowskie Zeszyty Literackie" 12/2010

Po 13 grudnia 1981 roku przyłączyła się do bojkotu oficjalnych gazet. Współpracowała z pismami opozycji, pisała sprawozdania w Instytucie Psychoneurologicznym w Warszawie. W 1984 roku razem z Tomaszem Zalewskim wydała książkę o zbuntowanym Wybrzeżu "Szczecin: Grudzień, Sierpień, Grudzień". Był to pierwszy tom Archiwum Solidarności. Książka, oparta na wspomnieniach 15 członków Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego, została wyróżniona Nagrodą Kulturalną Solidarności. W tym samym roku wyjechała do Stanów Zjednoczonych, pracowała w "Nowym Dzienniku". Do Polski wróciła w 1986 roku. Po 1989 roku współtworzyła "Gazetę Wyborczą", gdzie prawie 15 lat prowadziła dział reportażu.

Pomiędzy powrotem z Ameryki w 1984 roku a powstaniem "Gazety Wyborczej" w 1989 roku napisała dwie książki. Pierwsza z nich, opublikowana w 1988 roku "Sława i infamia", była wywiadem-rzeką z prof. Bohdanem Korzeniewskim, reżyserem, krytykiem i historykiem teatru, o kolaboracji w środowisku aktorskim podczas II wojny światowej. Druga – "Śród żywych duchów" – ukazała się już w 1990 roku. Szejnert opisała w niej swoje poszukiwania dotyczące losów więźniów politycznych pierwszej powojennej dekady – w tym miejsc pochówków osób straconych w warszawskim więzieniu na Rakowickiej.

Potem niemal całkowicie zrezygnowała z własnego pisania i zaangażowała się w pracę redakcyjną w "Gazecie Wyborczej". Do własnej twórczości powróciła dopiero po przejściu na emeryturę. Przestała jednak pisać reportaże prasowe, wymagające od twórców i twórczyń dużej mobilności, wyścigu z czasem, podporządkowania się różnym wymogom redakcyjnym. Chciała pracować spokojniej i na własną rękę, oderwać od bieżącej tematyki krajowej. Była nią zmęczona. Miała poczucie, że przez lata pracy w gazecie wiele się o Polsce dowiedziała. Redagowała setki tekstów o polskiej rzeczywistości. Intuicyjnie zaczęła się coraz bardziej kierować ku historii. Może dlatego, że – jak mówi – tak mało ją zna.

Historia jest dla niej ciągłym odkrywaniem. Wychodzi od tego, co tu i teraz, a potem cofa się w czasie, w poszukiwaniu ludzi i historii. Tak było w przypadku wydanego w 2007 roku "Czarnego ogrodu", historii spółki węglowej Giesche a przy tym Niemiec, Śląska i Polski.

"Czarny ogród" to opowieść o wybranych rodach, których losy ukazane są w całym burzliwym XX wieku. Adam Pomorski, członek jury nagrody Cogito, zwrócił uwagę, że prawzorów tego pisarstwa szukać należy w "Sachalinie" Antoniego Czechowa. Dodał też, że w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat jednym z tematów najbardziej poruszających polskich czytelników była utrata wieloetnicznych Kresów. Małgorzata Szejnert także podejmuje się narracji o sąsiadach, ale tych z Górnego Śląska. Jak zaznaczył Pomorski, polska literatura po raz pierwszy składa podobny hołd tej ziemi i jej mieszkańcom.

Wydana w 2009 roku "Wyspa klucz", kolejna książka Małgorzaty Szejnert, także opowiada o miejscu, gdzie spotyka się wiele narodowości. Autorka uważa, że z pisarskiego punktu widzenia pogranicze jest ciekawsze niż uporządkowane i ustabilizowane centrum. Twierdzi, że życie na pograniczu – geograficznym, kulturowym lub moralnym – wymaga podejmowania trudnych decyzji. Taka chwila – powtarza Małgorzata Szejnert – to dla reportera wymarzony temat.

"Wyspa klucz" jest historią Ellis Island, niewielkiej nowojorskiej wyspy, przez którą przewinęło się kilkanaście milionów ludzi. W 1630 roku Holendrzy z Kompanii Zachodnioindyjskiej odkupili ją od Indian Lenni Lenape za "kilka paczek różnych towarów". W 1892 roku otwarto tam stację przyjmowania emigrantów.

Jak reporterka trafiła na ten temat? W latach 70. przeczytała "Listy emigrantów z Ameryki i Brazylii". Lektura zrobiła na niej duże wrażenie. Pod koniec XIX stulecia do Nowego Świata napływało coraz więcej ludności z terenów Imperium Rosyjskiego i Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Władze carskie zadecydowały, że ten proces należy powstrzymać. W tym celu zatrzymywały korespondencję wysyłaną z Ameryki przez emigrantów do ich rodzin. Listów nigdy nie doręczono – dziś są świadectwem niewyobrażalnego dramatu.

Po wprowadzeniu stanu wojennego w grudniu 1981 roku Małgorzata Szejnert wyjechała do Stanów Zjednoczonych. Wkrótce stanęła przed dylematem: zostać czy wracać. Wybrała Polskę, gdzie sytuacja polityczna wyraźnie dojrzewała do zmiany. Potem co pewien czas odwiedzała Stany. Z dolnego Manhattanu widziała Ellis Island, ciemny kontur wyspy. Gdy otwarto tam muzeum, postanowiła je obejrzeć. Przeżycie było tym silniejsze, że wciąż pamiętała "Listy emigrantów".

Gdy po ukończeniu "Czarnego ogrodu" rozglądała się za nowym tematem, w Internecie znalazła stronę poświęconą Ellis Island. Odkryła, że tą drogą można zdobyć informacje o tym kto, kiedy i jakim statkiem przypłynął na wyspę. Pomyślała, że warto by się przekonać, czy carscy urzędnicy rozdzielali ludzi na zawsze, czy też może niektórym emigrantom udało się spotkać z najbliższymi.

Juliusz Kurkiewicz pisał o "Wyspie klucz" na łamach "Gazety Wyborczej":

Książka Małgorzaty Szejnert opowiada o dziejach społecznego organizmu, stawia pytania o historię, politykę, moralność, sens życia zbiorowego. Jednocześnie u jej źródła leży pierwotne zdziwienie miejscem jako sceną życia zaludnianą i opuszczaną przez ludzi, przedmioty, zwierzęta. Czułość, z jaką Szejnert rekonstruuje w swej miarowo oddychającej prozie każdą minioną chwilę, stała się firmową pieczęcią pisarki.

Kolejnym tematem, który zajął Szejnert, okazał się Zanzibar. W XIX-wiecznej historii wyspy odnalazła ciekawy polski wątek. Henryk Jabłoński, poeta romantyczny i przyjaciel Teodora Tomasza Jeża, podczas wojny krymskiej zdezerterował z armii carskiej i przeszedł do żuawów. Okazało się, że Jabłoński ma liczne talenty, otrzymał więc pracę w kancelarii. Gdy się tam sprawdził, zapadła decyzja o wysłaniu Polaka na Zanzibar, by służył w konsulacie. Na Zanzibarze Jabłoński ożenił się z córką ówczesnego konsula honorowego Francji. Później sam objął to stanowisko.

Henryk Jabłoński był niezwykle wrażliwy: społecznie i narodowo. Głęboko odczuwał nieszczęście czarnych. Napisał więc poemat o targu niewolników na Zanzibarze. O handlu ludźmi w Afryce mówił na podstawie własnych doświadczeń. Stworzył zatem rodzaj reportażu.

To między innymi jego historię opisała w swojej książce "Dom żółwia. Zanzibar", która ukazała się w 2011 roku. Książka znalazła się w finale Nagrody Literackiej Nike 2012.

W 2013 roku ukazała się książka "My, właściciele Teksasu. Reportaże z PRL-u", zbierająca teksty Szejnert z lat 1969-1979. Dwa lata później czytelnicy i czytelniczki dostali do rąk świeżą książkę reporterki – "Usypać góry. Historie z Polesia". Jak mówiła w wywiadzie dla Onetu, w początkowych etapach prac merytorycznie pomogła jej etnografka i etnolingwistka Anny Engelking – naukowczyni podpowiedziała reporterce, z kim warto się spotkać, by dowiedzieć się czegoś o regionie. Książka nominowana była do Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego, przyniosła też autorce doroczną nagrodę miesięcznika "Odra".

Na następną zapomnianą historię godną książki Szejnert natknęła się we własnej rodzinie – porządkując stare listy, natrafiła na informację o pogrzebie jej wuja, oficera Ignacego Raczkowskiego. Wynikało z niej, że wojskowy pochowany został na brytyjskiej wyspie Bute. Reporterka zaczęła drążyć – w rodzinie nigdy nie mówiło się o tym, dlaczego tak się stało. Tym sposobem Szejnert zaczęła zagłębiać się w przemilczany w polskiej historii epizod dziejów polskiego wojska podczas II wojny światowej: w pierwszej połowie lat 40. XX wieku na Bute mieścił się obóz odosobnienia dla polskich oficerów prowadzony przez polskie władze wojskowe. Jego twórcą i pomysłodawcą był generał Władysław Sikorski. Na Bute zsyłano oficerów politycznie niewygodnych – głównie tych związanych z Piłsudskim i obozem sanacji. Jak ustaliła Szejnert, przez wyspę przewinąć się mogło nawet półtora tysiąca więźniów.

Zapytana o mistrzów reportażu, Szejnert wymienia autorów zagranicznych: przede wszystkim Francuza Jeana Hatzfelda, autora książki "Strategia antylop" o próbach pojednania Tutsi i Hutu po rzeziach w Rwandzie, Anglika Bruce'a Chatwina, autora poświęconych Aborygenom "Ścieżek śpiewu", i Włocha Tiziano Terzaniego. Ten ostatni, korespondent "Spiegla", usłyszał od chińskiego wróżbity, że istnieje poważne niebezpieczeństwo, iż zginie w katastrofie samolotowej. Dlatego postanowił przemieszczać się tylko koleją, samochodem lub pieszo. Jak twierdził, świat zaczął mu się rozrastać, dystanse nabrały właściwego rozmiaru, a on odzyskał poczucie przygody.

Reporterka uważa też, że niezwykle istotne jest pierwsze zdanie tekstu. Jeżeli się uda, pociągnie za sobą resztę. Wskazuje na znakomitą scenę z filmu "Godziny". Virginia Woolf godzinami siedzi przy biurku i przeżywa męki nad pustą kartką papieru. Ma wizję książki, ale brak jej początku, od którego wszystko zależy. W pewnej chwili krzyczy do męża podlewającego ogródek: "Mam pierwsze zdanie!" W ten sposób powstała "Pani Dalloway". Powieść zaczyna się od słów: "Pani Dalloway powiedziała, że sama kupi kwiaty".

Zwykle, gdy przystępuje do pracy, ma już wymyślony tytuł. Niezwykle ważny jest dla tej autorki rytm. Dlatego z góry ma zaplanowaną oś książki i podział na rozdziały. Proza Małgorzaty Szejnert jest oszczędna, powściągliwa. Każde zdanie zostało starannie oszlifowane i dobrze oprawione. Można też odnieść wrażenie, że autorka nieprzesadnie ufa mnożeniu przymiotników:

Gdy poszłam do trzeciej klasy szkoły powszechnej, pani od polskiego napisała na tablicy: "Idzie wiosna". Następnie nakazała nam rozwinąć to zdanie tak, aby nadejście wiosny faktycznie wszystkich poruszyło. Wróciłam więc do domu i zaczęłam dopisywać słowa. "Idzie wiosna, pachnąca, słoneczna, ukwiecona...". Rozpisałam się na całą stronę, byłam bardzo zadowolona. Przyszedł tata, również nauczyciel polskiego. Popatrzył i spytał: "Co to ma być?". Odparłam, że pani Bratkowska kazała napisać o wiośnie. "Małgosiu – powiedział – "Idzie wiosna" to zupełnie wystarczy.

Autor: Bartosz Marzec, październik 2010; ostatnia aktualizacja: czerwiec 2021 (ns)

Twórczość:

"Borowiki przy ternpajku". Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1972.
"Ulica z latarnią". Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1977.
"I niespokojnie tu i tam". Pojezierze, Olsztyn 1980.
"Szczecin: Grudzień, Sierpień, Grudzień". Współautor Tomasz Zalewski. Nowa, Warszawa 1984
"Sława i infamia. Rozmowa z Bohdanem Korzeniewskim". Aneks, Londyn 1988
"Śród żywych duchów". Aneks, Londyn 1990.
"Czarny ogród". Znak, Kraków 2007.
"Wyspa klucz". Znak, Kraków 2009.
"Dom żółwia. Zanzibar". Znak, Kraków 2011.
"My, właściciele Teksasu. Reportaże z PRL-u". Znak, Kraków 2013.
"Usypać góry. Historie z Polesia". Znak, Kraków 2015.
"Wyspa węży". Znak, Kraków 2018.

Ważniejsze wywiady:

"Mam słowa w palcach a nie w głowie". Rozmowa Zofii Król. "Dwutygodnik"
"Małgorzata Szejnert - reporterka spełniona". Rozmowa Teresy Kaczorowskiej. "Ciechanowskie Zeszyty Literackie" 12/2010

proza

reportaż

polska szkoła reportażu

czarny ogród