Jan Englert - Życie i twórczość | Artysta

Aktor teatralny i filmowy. Od 2003 roku dyrektor artystyczny Teatru Narodowego. Urodził się w 1943 roku w Warszawie. Debiutował jako czternastolatek rolą łącznika Zefirka w słynnym filmie Andrzej Wajdy "Kanał".

Zdjęcie nagłówka

Szerokość zdjęcia

mały obrazek (760 px)

Podpis obrazka

Jan Englert, fot. Wojciech Olszanka / East News

Tryb paralaksy

Off

Text positon

Center

Jako czternastolatek debiutował rolą łącznika Zefirka w słynnym filmie Andrzeja Wajdy "Kanał" (1957). Marzył o zawodzie sprawozdawcy sportowego, ale przygoda z filmem - jak sam mówi - zadecydowała o dalszych wyborach życiowych. W 1964 roku ukończył warszawską Państwową Wyższą Szkołę Teatralną. Zaraz po dyplomie zaangażowany został do Teatru Polskiego, ale nie wspomina tego okresu najlepiej. Zanim zaczął grać poważniejsze role, na przykład Helingebala w "Irydionie" Zygmunta Krasińskiego (1966). Długo grał też role drugoplanowe.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Jan Englert, 1977, fot. Aleksander Jałosiński/Forum

Obrazek

jan_englert_forum.jpg

Role filmowe

Przełom nastąpił w 1968 roku za sprawą sukcesu spektaklu Teatru Telewizji, który zdobył nagrody na międzynarodowych festiwalach. "Notes" Zdzisława Skowrońskiego, w którym Jan Englert grał rolę Stefana Bielaka, zobaczył Kazimierz Kutz i obsadził go w dwóch filmach ze swojej tzw. sagi śląskiej: w "Soli ziemi czarnej" i "Perle w Koronie".

Dziś dorobek filmowy Englerta liczy ponad sto pozycji. Doktor Judym w filmie Włodzimierza Haupego, powstaniec Orsza w "Akcji pod Arsenałem" Jana Łomnickiego, Conrad w "Magnacie" Filipa Bajona, Wiktor w "Komedii małżeńskiej" Romana Załuskiego to, poza pierwszą pozycją, role pierwszoplanowe, chociaż nie główne.W 1997 Englert wspominał:

Mam pełną świadomość przypadkowości. Zagrałem bardzo wiele dobrych ról, które nie zostały zauważone, a parę fatalnych albo średnich, które zostały nagrodzone i, niestety, doskonale o tym wiem. Zawsze bolało mnie to, że największe sukcesy przyniosły mi te przedsięwzięcia, które trafiały w moją psychofizyczność... W tym zawodzie nie ma sprawiedliwości, a sukcesy są nie tylko wynikiem talentu i umiejętności.

Największą popularność przyniosły mu role w serialach. "Polskie drogi" Janusza Morgensterna (1976), "Noce i dnie" Jerzego Antczaka (1977), "Lalka" Ryszarda Bera (1977), "Rodzina Połanieckich" Jana Rybkowskiego (1978), "Matki, żony i kochanki" Juliusza Machulskiego (1995). Dwie z nich to filmy kultowe: Zygmunt, jeden z głównych bohaterów "Kolumbów" Janusza Morgensterna (1970), czteroczęściowej ekranizacji powieści Romana Bratnego o młodych żołnierzach Armii Krajowej walczących w powstaniu warszawskim w 1944 roku, i Rajmund Wrotek - operator Polskiej Kroniki Filmowej, a później reżyser filmów dokumentalnych - w serialu "Dom" Jana Łomnickiego (realizowanego w latach 1980-2000), wielowątkowej historii o warszawskiej kamienicy, opowiedzianej na tle historycznych i obyczajowych przemian w powojennej Polsce. Dowcipne powiedzonka Mundka bardzo szybko stały się własnością publiczności i weszły do języka potocznego, a Zygmunt jest wzorem bohatera dla kolejnego pokolenia widzów.

Warunki zewnętrzne predysponowały Englerta do ról amanckich. Grywał poza tym zwykle ludzi sympatycznych, prostolinijnych, honorowych i jednoznacznych, często owładniętych ideą walki lub szlachetną pasją. Aktor przed laty irytował się w jednym z wywiadów:

Chciałbym przestać być traktowany jako aktor "konfekcyjny" to znaczy niezdolny do głębszych przeżyć ekranowych.

Wizerunek aktora zmienił się, gdy zagrał: Jarka Bronko w "Szczurze" Jana Łomnickiego (1994), Hubę w ekranizacji "Sławy i chwały" Kazimierza Kutza (1997), gangstera Lipskiego w obu częściach "Kilera" Juliusza Machulskiego (1997), Śmierć w "Świątecznej przygodzie" Dariusza Zawiślaka (2000). Zagrał poruszające role u Wajdy w "Katyniu" (2007) i "Tataraku" (2009), ale pojawiał się również w lekkim repertuarze, z jakim bywa kojarzony rzadko ("Lejdis" Tomasza Koneckiego, "Ambassada" Juliusza Machulskiego, seriale "Przepis na życie" czy "Czas honoru").

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Jan Englert w filmie "Ambassada" w reżyserii Juliusza Machulskiego, fot. Next Film

Obrazek

ambassada.jpg

Role teatralne

Mimo niewątpliwych sukcesów w kinie, najważniejszym miejscem dla Jana Englerta pozostaje teatr, a kolejne role, coraz bardziej doceniane przez krytykę, są na to dowodem.

Teatr jest miejscem, w którym sprawdzam swoje rzeczywiste umiejętności zawodowe. Jest to również jedyne miejsce, w którym widz jest współuczestnikiem procesu tworzenia. Teatr dzisiejszy wymaga od nas zupełnej zmiany warsztatu, zmiany konwencji. W tej chwili już nie da się porozumiewać z widzem ponad tekstem czy ponad rolą. Brechtowskie "stanie z boku" już nie funkcjonuje. Widz musi zostać przeze mnie porwany

Po Teatrze Polskim, w którym spędził lata 1964-69, był aktorem Teatru Współczesnego w Warszawie (1969-81), potem znów Polskiego za dyrekcji Kazimierza Dejmka. Od 1997 roku związany jest z Teatrem Narodowym, w 2003 roku został szefem artystycznym warszawskiej sceny narodowej:

Teatr jest ciągle tym miejscem, gdzie bywa się artystą. W kinie artystą jest reżyser, a aktor to lepiej lub gorzej sfotografowany przedmiot. Dlatego właśnie teatr daje mi najwięcej satysfakcji.

Do jego największych kreacji krytyka zaliczyła Leona Węgorzewskiego w "Matce" Witkacego (1970), Vatzlava w "Vatzlavie" Sławomira Mrożka (1982), Konrada w "Wyzwoleniu" Stanisława Wyspiańskiego (1982), Gustawa w "Ślubach panieńskich" Aleksandra Fredry (1984), Bartodzieja w "Portrecie" Sławomira Mrożka (1987), Ryszarda III w sztuce Williama Szekspira (1993). Na scenie Teatru Narodowego zagrał Szekspirowskiego Króla Leara (1998), Czechowowskiego Gajewa w "Wiśniowym sadzie" (2000), Fredrowskiego Łatkę w "Dożywociu" (2001). O roli w "Portrecie" tak pisał Krzysztof Kopka:

Twarz Bartodzieja przez cały niemal czas jest nieruchoma jak maska. Z rzadko oglądaną na naszych scenach konsekwencją, stosując bardzo subtelne i zróżnicowane środki aktorskiej ekspresji, Jan Englert znakomicie pokazuje wizerunek człowieka, którego zamknięcie się w sobie, apatyczne odizolowanie się od spraw świata ociera się o chorobę psychiczną.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Jan Englert w filmie "Mniejsze niebo" w reżyserii Janusza Morgensterna, fot. Jerzy Kośnik/Studio Filmowe "Zebra"/fototeka.fn.org.pl

Obrazek

jan_englert_fototeka.jpg

Reżyseria teatralna

Od końca lat siedemdziesiątych Englert zajmuje się także reżyserią. Zafascynowany klasyką, tą dużą i tą małą, najchętniej inscenizuje dramaty polskich romantyków, sztuki Witkacego oraz dramaturgię Antoniego Czechowa. Dla Teatru Telewizji zrealizował między innymi najważniejsze dla naszej kultury teksty dramatyczne: "Irydiona", bardzo rzadko grywany utwór sceniczny Zygmunta Krasińskiego (1982), "Kordiana" Juliusza Słowackiego (1994) i "Dziady" Adama Mickiewicza (1997), powierzając główne role w tych dwóch ostatnich spektaklach swojemu uczniowi - Michałowi Żebrowskiemu. Pokazane w dwóch częściach "Dziady" wywołały potężną, wykraczającą poza środowisko teatralne dyskusję o tym, jak współcześnie czytać i interpretować, a także inscenizować teksty XIX-wiecznej klasyki.

Co może młodych ludzi zainteresować w romantyzmie? Otóż sądzę, że dramat wybitnej jednostki, dramat egzystencjalny: kim być, w jaki sposób żyć w otaczającym nas świecie? Jak wyjść ponad przeciętność? Jak tworzyć?

Od 1980 roku Jan Englert jest wykładowcą w PWST w Warszawie (obecnie Akademia Teatralna). W latach 1981-87 pełnił funkcję dziekana wydziału aktorskiego. Trzy razy był rektorem tej uczelni - 1987-90, 1990-93, 1996-2001. Za swoje największe osiągnięcie w tym czasie uważa odbudowanie Collegium Nobilium, teatru szkolnego w miejscu, gdzie w XVIII wieku istniała scena ojców pijarów. Był inicjatorem odbywającego się tam Międzynarodowego Festiwalu Szkół Teatralnych. Uczenie zawodu daje mu ogromne zadowolenie:

Pracę pedagogiczną smakuję z całym upodobaniem. Daje mi ona satysfakcję Pigmaliona. Żadna moja rola nie sprawiła mi takiej radości, jak udany debiut pod moim kierunkiem młodego człowieka, studenta.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Jan Englert podczas próby spektaklu "Bezimienne dzieło", 2013, fot. Jakub Ostałowski/Fotorzepa/Forum

Obrazek

jan_englert_teatr_forum.jpg

W maju 2001 roku został wyróżniony tytułem honorowego profesora Rosyjskiej Akademii Sztuki Teatralnej w Moskwie.

Aktorstwo to jest najszybciej starzejący się zawód świata, bo zależny od odbiorcy. Zachowanie proporcji między estetyką w sztuce, do której jesteśmy przyzwyczajeni, której chcemy bronić, a gustem odbiorcy (nie zawsze równoznacznym z naszym) to jest znalezienie złotego środka. Na tym "węchu" opiera się cała tajemnica tego zawodu. Tej sztuki można się nauczyć - ucząc.

Jan Englert jest także autorem scenariuszy filmowych ("Wielka wsypa", "Szczur") i felietonów w dzienniku "Rzeczpospolita", w których komentuje współczesność i głosem trzeźwego praktyka przypomina:

Dążenie do światowej kariery i uznania wykraczającego poza własne ściany jest czymś absolutnie naturalnym pod warunkiem, że nie przybiera cech chorobowych niszczących dorobek wielu pokoleń. A polskich prowincjuszy zapewniam, że taki Fredro na przykład nie jest ani odrobinę gorszym dramaturgiem od Moliere'a, mimo że znalazł miejsce w historii jedynie naszego kraju.

Jest bardzo popularny i lubiany. Udziela wielu wywiadów, w których widać duże poczucie humoru także na swój temat, o czym świadczą podobne do tej wypowiedzi:

Na szczęście przekonuję się, że moje miejsce nie jest jeszcze w zamkniętym rezerwacie. I proszę nie sądzić, że mówię to z zazdrości, na przykład wobec takiego Harveya Keitela czy innych aktorów, których podziwiam. Jestem aktorem prowincjonalnym i cenię to. Wolę być ulubieńcem Skierniewic, niż trzeciorzędnym aktorem w wielkim świecie.

W czasie pracy, a potem szefowania narodowej scenie Englert grał, reżyserował, zapraszał do współpracy młodych twórców. Wystąpił w spektaklach Jerzego Grzegorzewskiego. Zagrał generała Chłopickiego w "Nocy Listopadowej" Stanisława Wyspiańskiego (2000), Hrabiego Henryka w "Nie-Boskiej Komedii" Zygmunta Krasińskiego i Króla-Makbeta w "Hamlecie" Stanisława Wyspiańskiego (2003). Grzegorzewski powierzył mu kolejne role w "Duszyczce" Tadeusza Różewicza (2004) i w autorskim spektaklu Antoniny i Jerzego Grzegorzewskich "On. Drugi powrót Odysa" (2005). Englert wcielił się także w postaci Witolda III i Cesarza w "Błądzeniu" Jerzego Jarockiego na motywach utworów Witolda Gombrowicza (2004). U Mai Kleczewskiej zagrał natomiast Tezeusza w "Fedrze" skomponowanej z tekstów Eurypidesa, Seneki, Per Olova Enquista i Istvána Tasnádi (2006).

"Kordian" w reżyserii Jana Englerta [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

W pracy reżyserskiej mierzył się z Witkacym. Na scenie Narodowego przygotował "Kurkę wodną" (2002), a ze studentami Akademii Teatralnej świetnie zagrany spektakl dyplomowy "Bezimienne dzieło" (2005). Elżbieta Baniewicz tak pisała o spektaklu w "Twórczości":

Wyszło przedstawienie bardzo śmieszne i bardzo poważne zarazem, komizm był najlepszego gatunku, a sens filozoficzno-katastroficznych dialogów wymierzonych w zbydlęcone społeczeństwo przez cierpiące indywidua artystyczne - przejmujący.

Popis aktorstwa dali też wykonawcy Teatru Narodowego w kolejnej inscenizacji Englerta, który przygotował polską prapremierę "Władzy"- utworu współczesnego brytyjskiego dramatopisarza Nicka Deara (2005). Englert wraca też często do klasyki. W Teatrze Telewizji zrealizował uniwersalny dramat polityczny - "Juliusza Cezara" Szekspira (2005) w ciekawej, współczesnej oprawie, ze znakomitymi rolami (sam wcielił się w rolę tytułową). Natomiast w Teatrze Narodowym przygotował "Śluby panieńskie" Aleksandra Fredry z własną rolą Radosta (2007) i "Iwanowa" Antoniego Czechowa (2008) z powracającym na scenę Andrzejem Łapickim w roli hrabiego Szabelskiego.

W 2009 roku jako Jakub Roux wystąpił w spektaklu "Marat/Sade" w reżyserii Mai Kleczewskiej oraz zagrał Eugeniusza w spektaklu "Tango" Jerzego Jarockiego, o którym Joanna Derkaczew pisała w Gazecie Wyborczej:

Dyrektor Teatru Narodowego jako sojusznik neotradycjonalisty Arturka powtarzający z dumą "taki jestem niedzisiejszy" świetnie wykorzystuje okazję, by trochę poironizować na swój temat. Jego tango z Edkiem (Grzegorz Małecki), który w finale przejmuje rządy w domu, wypada sztywno. Czuć, że jest w nim szansa na opór wobec głupoty i siły.

Englert współpracował także z : Michałem Zadarą, Grzegorzem Jarzyną i rosyjskim, kontrowersyjnym twórcą Konstantinem Bogomołowem, bo jak przyznaje w rozmowie z Dorotą Wyżyńską:

Proponuję najciekawsze materiały z różnych gatunków. Trzeba tylko pilnować, żeby to nie była udawana wełna, ale towar szlachetny. Jako gambler lubię ryzyko. Prowadzenie teatru to polityka. A po tych kilku latach wiem, co to znaczy określenie "palpitacje serca".

To właśnie na narodowej scenie Jarzyna na zaproszenie Englerta sięgnął po wampiryczną legendę "Nosferatu" z dyrektorem teatru w obsadzie. Wcześniej artyści spotkali się podczas pracy nad wybitnym spektaklem "T.E.O.R.E.M.A.T" wyreżyserowanym na deskach TR Warszawa. Jarzyna w "Dzienniku Teatralnym" wspomina:

Odtwórcy głównej roli w "T.E.O.R.E.M.A.-cie" szukałem bardzo długo, ale nie mogłem sobie wyobrazić innego aktora niż pan Janek. Między innymi dlatego, że ma dojrzałość i widzi to, czego ja nie widzę. Szukałem człowieka świadomego, który wychował dzieci, wie, co to znaczy kariera. Właściwie się nie znaliśmy. A jego rola w "Katyniu" bardzo mnie przekonała. Była prawdziwa. Ponieważ jest też aktorem filmowym, bardzo prawdziwie gra na scenie. W kontekście Pasoliniego miało to bardzo duże znaczenie. Chciałem pokazać, że sztuka aktorska jest czymś realistycznym, prawdziwym.

Englert odpowiada:

Kiedy zostałem dyrektorem Teatru Narodowego, napisałem do pana Jarzyny list z propozycją o współpracy. Przyznam się do czegoś. Moi studenci mogą to potwierdzić. Kiedy pojawił się na firmamencie reżyser Grzegorz Jarzyna, powiedziałem publicznie, w szkole, że mam wobec niego takie uczucie, jak Salieri wobec Mozarta.

W Teatrze Telewizji wyreżyserował też "Udrękę życia" Hanocha Levina oraz jednoaktówkę Aleksandra Fredry "Nikt mnie nie zna", tłumacząc, że:

prawdziwa klasyka nie traci na wartości tylko dlatego, że zmieniły się kostiumy, obyczaje, technika, bo człowiek pozostaje w gruncie rzeczy taki sam, tylko poddawany jest innym presjom. Trzeba jednak klasykę wystawiać tak, by była zrozumiała dla współczesnego widza.

W 2014 roku zrealizował opowiadającą o skomplikowanym, miłosnym wielokącie "Przygodę" Sandora Maraia z Beatą Ścibakówną, Piotrem Adamczykiem i Edytą Olszówką, zaś w 2016 powrócił do Fredry, reżyserując "Męża i żonę", za co otrzymał nagrodę na Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej "Dwa Teatry". Wcześniej był już i laureatem nagrody honorowej tego festiwalu - otrzymał ją w 2014 r. za przeniesienie na ekran słynnej "Miłości na Krymie" Jerzego Jarockiego.

W 2015 roku po raz kolejny w karierze inscenizował "Kordiana" , na deskach Teatru Narodowego powstał spektakl autorski (w opracowaniu tekstu reżyser dodał m.in. cytaty z Wyspiańskiego i fragmenty "Fausta") i entuzjastycznie przyjęty przez krytykę. Tomasz Miłkowski wspominał w "Przeglądzie":

Takie przedstawienie zdarza się raz na dziesięć lat albo i rzadziej. Przedstawienie, które podtrzymuje wiarę, że teatr nadal jest zdolny wadzić się z tym, co najważniejsze. Żywe, nawet drapieżne, teatralnie zachwycające i mądre. Sam scenariusz mógłby być tematem odrębnej, poważnej analizy. Janowi Englertowi udało się zawrzeć w dwugodzinnym widowisku wszystkie najistotniejsze tropy tragedii, otworzyć ją na dopływy zewnętrzne (wiele tu cytatów z innych utworów, także Wyspiańskiego), zakotwiczyć w dziejach scenicznych i silnie związać ze współczesnością.

Reżyserią "Trzech sióstr" Czechowa (premiera: 27 lutego 2021 r.) Jan Englert świętował sześćdziesięciolecie pracy artystycznej. W rozmowie z "Rzeczpospolitą" mówił:

Dekoracje i kostiumy są umowne. Nie chcę widzów przytłaczać. Ale chciałbym, żeby spektakl ich dotknął, wywołał refleksje i uczucia. Żeby po powrocie do domu nie generalizowali, kto był dobry, a kto zły, nie wydawali sądów w sprawie innych, tylko zastanowili się nad sobą. To byłby nasz sukces.

Ważniejsze nagrody:

1978 - Złoty Ekran za najlepsze role męskie w filmach: "Kolumbowie", "Mała ankieta", "Moralność Pani Dulskiej";
1978 - Nagroda za rolę Michaja Gruji w spektaklu "Największa świętość" w Teatrze Współczesnym w Warszawie na 18. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych;
1984 - Nagroda I stopnia za rolę Nieuda w "Letnim dniu" Sławomira Mrożka w Teatrze Polskim w Warszawie na 24. Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu;
1985 - Nagroda za rolę Gustawa w "Ślubach panieńskich" Aleksandra Fredry w Teatrze Polskim w Warszawie na 9. Opolskich Konfrontacjach Teatralnych;
1988 - Nagroda za rolę Bartodzieja w "Portrecie" Sławomira Mrożka w Teatrze Polskim w Warszawie na 27. Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu;
1989 - Nagroda ministra kultury i sztuki II stopnia;
1994 - Grand Prix za rolę tytułową w "Ryszardzie III" Williama Szekspira w Teatrze Polskim w Warszawie na 34. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych;
1994 - Nagroda im. Aleksandra Zelwerowicza za rolę tytułową w "Ryszardzie III";
1997 - Nagroda indywidualna ufundowana przez British Council za rolę Marka Antoniusza w "Juliuszu Cezarze" Williama Szekspira w Teatrze Polskim w Warszawie na Festiwalu Szekspirowskim w Gdańsku;
1999 - Nagroda im. Lidii Zamkow i Leszka Herdegena za wykonanie monodramu Connora McPhersona "Św. Mikołaj" na 23. Wrocławskich Spotkaniach Teatrów Jednego Aktora;
2001 - tytuł Najprzyjemniejszy Aktor - za rolę Arnolfa w "Szkole żon" Moliera w Teatrze Narodowym we własnej reżyserii oraz tytuł Najprzyjemniejszy Spektakl dla tego przedstawienia (plebiscyt publiczności) na 7. Ogólnopolskim Festiwalu Sztuk Przyjemnych w Łodzi; tytuł honorowego profesora Rosyjskiej Akademii Sztuki Teatralnej w Moskwie;
2004 - nagroda Vox Populi - tytuł mistrza mowy polskiej (ex aequo z Lucjanem Kydryńskim) w 4. Konkursie "Mistrz Mowy Polskiej";
2006 - Grand Prix za reżyserię przedstawienia "Juliusz Cezar" Williama Szekspira na 6. Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Telewizji Polskiej "Dwa Teatry" w Sopocie; nagroda jury dla najlepszego spektaklu - "Bezimiennego dzieła" Witkacego z Akademii Teatralnej w Warszawie na 24. Festiwalu Szkół Teatralnych w Łodzi;
2008 - Nagroda im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego.
2014 - Nagroda honorowa festiwalu "Dwa teatry", za twórczość odrzucającą stereotypy i łatwe nowinki, umocowaną w pamięci i historii, dotyczącą problemów współczesności za reżyserię telewizyjną spektaklu "Miłość na Krymie" w reżyserii Jerzego Jarockiego.
2014 - Nagroda Gustaw przyznawana przez ZASP - Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru, Filmu, Radia i Telewizji
2015 - Nagroda im. Zygmunta Hubnera - tytuł Człowieka Roku
2016 - Nagroda za reżyserię na Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej "Dwa Teatry" za "Męża i żonę" Aleksandra Fredry.
2020 - Nagroda Specjalna im. Stefana Treugutta za całokształt twórczości w Teatrze Telewizji.

Opracowanie tekstu: 2001; aktualizacja: Monika Mokrzycka-Pokora, grudzień 2008., aktualizacja NMR, lipiec 2016, ZLS maj 2021.

teatr narodowy

aktor teatralny i filmowy

tr warszawa

jan englert

Grzgorz Jarzyna