Pełna napięć i niespodziewanych zwrotów akcji fabuła nie jest już tak nasycona obrazami przełomowych momentów w dziejach narodu, jak to było w pierwszej części "Trylogii". Sienkiewicz tym razem położył nacisk na ukazanie realiów wojennych i przygód pojedynczych rycerzy. Wątek miłosny – według Jana Trzynadlowskiego oparty na schemacie romansu przygodowego – naturalnie splata się z wydarzeniami historycznymi. Szczególnie widać to w momencie kulminacyjnym powieści: obrona Jasnej Góry nie tylko zmienia bieg historii, lecz właśnie wtedy dokonuje się pełna metamorfoza bohatera.
Jak wykazał Szweykowski, opis oblężenia Częstochowy nosi znamiona legendy i apokryfu, które znajdziemy w "Nowej Gigantomachii" Augustyna Kordeckiego czy "Klimakterach" Wespazjana Kochowskiego. Prawda historyczna nie przedstawia się tak wzniośle jak w wersji sienkiewiczowskiej (w rzeczywistości nie było tak wielkich dysproporcji w układzie sił), niemniej idealizacja ta służy nadrzędnej idei – wlaniu nadziei w serca rodaków. Gdy więzi społeczne i polityczne zawodzą, pozostaje religia, która w "Potopie" – jak i w całej "Trylogii" – pełni funkcje narodowe, a pozbawiona jest cech metafizycznych i mistycznych, co podkreśla Tadeusz Bujnicki.
Ukazanie najazdu szwedzkiego z dwojakiej perspektywy (zagrożenie zewnętrzne i osłabienie wewnętrzne) niejednokrotnie interpretowano jako paralelę późniejszych losów Rzeczpospolitej. Sienkiewicz pisał "Trylogię", gdy wynaradawiająca polityka zaborców była coraz agresywniejsza. Nic dziwnego, że "Potop" odczytywano w kontekście bieżących wydarzeń i wstrzymywano oddech, gdy tylko powieściowych bohaterów dotykało nieszczęście. Tej analogii przyjrzał się bliżej Koziołek. W studium poświęconym twórczości Sienkiewicza przekonuje, że zamysłem pisarza nie było podtrzymywanie pamięci o bieżącej historii Polski, ale usunięcie jej na tor boczny, "ujęcie w nawias". Opowieść o przeszłości miała służyć nie tyle celom poznawczym i podnosić czytelnika na duchu, co skłonić do działania, "stymulować wolę życia".
Paradoksem jest, że najbardziej dynamiczna, pełna zapału powieść pisarza powstawała w najdramatyczniejszym okresie jego życia – choroby i śmierci ukochanej żony. Zważywszy na ostre recenzje "Ogniem i mieczem", Sienkiewicz niecierpliwie wyczekiwał krytyki kolejnego dzieła. "Obaczysz, jakie sfory wypuszczą na mnie, jakbym krzywdę krajowi i literaturze uczynił" – pisał do swojej szwagierki Jadwigi Janczewskiej. Spotkało go miłe zaskoczenie. Nie brakowało oczywiście nieprzychylnych opinii: "Natchnieniem i wykonaniem Potop nie stoi tak wysoko jak Ogniem i mieczem" (Stanisław Tarnowski), co mogło wynikać z przedstawienia w gorszym świetle arystokracji (z której to Tarnowski się wywodził). Akcentowanie przez pisarza motywów zdrady magnatów nie spodobało się środowisku konserwatywnemu (odwrotna reakcja niż przy pierwszej części "Trylogii"). Do sposobu ukazania prawdy historycznej nie można było mieć większych zastrzeżeń, więc negowano koncepcję artystyczną, zarzucano błędy fabularne.
Summa summarum, "Potop" przyjęto życzliwie. Piotr Chmielowski przyrównał powieść do w pełni rozwiniętego kwiatu ("w Ogniem i mieczem są dopiero rozkwitające pączki"). Daleki od mianowania jej arcydziełem był Juliusz Kleiner, przyznając natomiast, że jest to jedna z "najświetniejszych powieści historycznych". Samuel Sandler wskazywał na ogromną siłę warstwy ideowej utworu, podobnie jak Stefan Żeromski: "(…) jest wielką pieśnią naszej przeszłości, jest zbiornikiem treści egzystencji naszej politycznej, jest fotografią ducha narodowego nie w danej epoce, lecz w ciągu całego istnienia". Tej znaczącej roli nie odmawiają powieściom Sienkiewicza również współcześni badacze.
Co do pobudzenia nastrojów patriotycznych – wszyscy byli zgodni. Na kolejny impuls w postaci "Pana Wołodyjowskiego" trzeba było poczekać dziewięć miesięcy.
Henryk Sienkiewicz
"Potop"
Powieść w odcinkach: "Słowo", od 23 XII 1884 do 2 IX 1886
Wydanie książkowe: 1886 r.
Źródła:
- Tadeusz Bujnicki, Alicja Helman, "Potop Henryka Sienkiewicza", Warszawa 1977
- Ryszard Koziołek, "Ciała Sienkiewicza", Katowice 2015
- Julian Krzyżanowski, "Henryk Sienkiewicz. Kalendarz życia i twórczości", Warszawa 1956
- Tadeusz Żabski, "Sienkiewicz", Wrocław 1998
- sienkiewicz.ovh.org
