W fabułę wpleciono również elementy baśniowe: wiedźma Horpyna ukrywająca porwaną Helenę w tajemniczym miejscu, Podbipięta urastający do baśniowego wielkoluda, wreszcie klasyczny motyw zwycięstwa dobra nad złem. Jednak to historia jest motorem napędzającym akcję. Sienkiewicz znakomicie namalował obraz działań militarnych podczas pierwszego etapu powstania kozackiego. Koncentrował się na wielkich wydarzeniach, te niekorzystne dla Polaków zazwyczaj pomijał, za to wyolbrzymiał mniej znaczące zasługi.
Współcześni pisarzowi znawcy literatury (Prus, Kaczkowski, Jeż, Świętochowski) wytykali mu zafałszowywanie faktów, brak zarysu dziejowego i zjawisk społecznych, nadmierne idealizowanie autentycznych postaci (szczególnie księcia Jeremiego Wiśniowieckiego). Zarzuty te powtarzali i późniejsi historycy w międzywojniu i latach obowiązywania marksizmu. Inni wytyczali nowe szlaki interpretacyjne: Juliusz Kleiner i Zygmunt Szweykowski mówili o baśniowości, Kazimierz Wyka o westernie, Julian Krzyżanowski o powieści ludowej. Autor "Lalki", którego stosunek do twórczości Sienkiewicza z czasem się ocieplił, pisał:
"(…) jedni w powieści Sienkiewicza widzą skończone arcydzieło, którym zachwycać się będą najpóźniejsze wieki (…) drudzy twierdzą, że powieść ta ma wartość modnej tkaniny, lecz jutro ustąpi innym artykułom sezonowym".
Z perspektywy czasu sukcesu powieści wśród czytelników Cezary Zalewski upatruje w umiejętności łączenia przez autora tego, co polskie, z tym, co uniwersalne i przynależne do europejskiej tradycji. Synteza gatunkowa udała się pisarzowi "tak znakomicie tylko dlatego, iż potrafił wydarzenia z narodowej, XVII-wiecznej historii przedstawić w ramach mitu, z którego literatura europejska przecież wyrasta". Ów mit to opowieść m.in. o: rozpadzie hierarchii wartości kulturowych, zbrodniach, stających się udziałem herosów, ofiarach, czyli etnicznych i religijnych mniejszościach.
Bez względu na opinie krytyczne, "Ogniem i mieczem" osiągnęło taką popularność, że Sienkiewicz nie miał wyjścia – musiał napisać ciąg dalszy.
Henryk Sienkiewicz
"Ogniem i mieczem"
Powieść w odcinkach: 2 V 1883 - 1 III 1884
Wydanie książkowe: 1884
Źródła:
- Ryszard Koziołek, "Śmiech Zagłoby" [w:] "Ciała Sienkiewicza", Katowice 2015
- Marcin Kosman, "Ogniem i mieczem. Prawda i legenda", Poznań 1999
- Janina Pelczer, "Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza", Poznań 1999
- "Trylogia Henryka Sienkiewicza. Studia. Szkice. Polemiki", oprac. T. Jodełka, Warszawa 1962
- Cezary Zalewski, "Dzieci Saturna. Mityzacja w Ogniem i mieczem Sienkiewicza" [w:] "Henryk Sienkiewicz w kulturze polskiej", pod red. T. Bujnickiego, K. Stępnika, Lublin 2007
- Tadeusz Żabski, "Sienkiewicz", Wrocław 1998