Wespazjan Kochowski herbu Nieczuja, urodził się w 1633 w Gaju na Sandomierszczyźnie, zmarł 6 czerwca 1700 w Krakowie. Absolwent krakowskiej Szkoły Nowodworskich (przypisywanie mu późniejszych studiów na Akademii Krakowskiej jest w najlepszym razie mglistą hipotezą). W latach 1651-1660 uczestniczył w różnych kampaniach wojennych, pod dowództwem m.in. Stefana Czarnieckiego. W 1658 ożenił się z Marianną Misiowską. Na skutek podziału majątku z bratem Janem, w 1563 Kochowski objął w posiadanie wieś Goleniowy w ówczesnym województwie krakowskim, w dolinie Nidy. W 1669 posłował na sejmie elekcyjnym jako zwolennik Michała Korybuta Wiśniowieckiego. W 1680, trzy lata po śmierci pierwszej żony, poeta wstąpił w związek z Magdaleną Frezerówną.
W twórczości Kochowskiego dominują tematyka historyczna i religijna - łączące się w przekonaniu o kontroli nad historią sprawowanej przez Bożą Opatrzność.
Opisując twórczość Kochowskiego zazwyczaj pomija się poematy religijne, na które historia literatury nie zwraca nadmiernej uwagi (Ogród panieński pod sznur Pisma świętego... wymierzony oraz Chrystus cierpiący, obydwa wydane w 1681). Wówczas drogę twórczą ich autora daje się podzielić na trzy etapy. Owocem pierwszego jest zbiór zatytułowany Niepróżnujące próżnowanie (1674). Składają się nań dwie części: Liryka polskie (wzorem dzieł Horacego podzielone na cztery księgi oraz epodon) oraz Epigramata polskie, po naszemu Fraszki (dwie księgi). Wśród liryków - czyli pieśni - znajdują się utwory polityczne, religijne (szczególnie często wyrażające kult Maryi), liryki rodzinne (które zdaniem Nieznanowskiego "uzupełniają erotyk staropolski o emocje niebanalne, radosne w tonacji, uderzające różnorodnością odczuć"), wiersze o innych poetach itp. Drugi blok tekstów miesza natomiast utwory żartobliwe z ujętymi w krótką, zwartą formę wskazówkami moralnymi.
Po wydaniu Niepróżnującego próżnowania nastąpił kryzys twórczości poetyckiej Kochowskiego. Nie czując chęci do jej kontynuowania (za wyjątkiem wspomnianych wcześniej poematów religijnych), nasz autor zajął się dla odmiany historiografią. Jako "uprzywilejowany historyk" i zarazem uczestnik wyprawy opisał między innymi odsiecz wiedeńską Jana III Sobieskiego. Przy tej okazji zrodził się nawet zamysł epopei o odsieczy wiedeńskiej, lecz ta urwała się na jednej pieśni, wydanej w 1684 jako Dzieło Boskie, albo Pieśni Wiednia wybawionego. Od 1683 Kochowski wydawał natomiast swoje łacińskie Annales (roczniki), których ostatni, czwarty tom został w rękopisie.
Najwybitniejsze dzieło, jakie Kochowski po sobie pozostawił, to bez wątpienia Psalmodia polska - zgodnie z informacją na karcie tytułowej napisana w 1693 roku, a wydana w Częstochowie w 1695. Jest to zbiór 36 psalmów pisanych rytmiczną prozą poetycką, stylizowaną na biblijne, numerowane wersety. Tom ten łączy teksty stricte religijne (zarówno opisujące chrześcijańską wizję człowieka w trybie ogólnym, jak i próbujące dopasować do niej osobiste losy i nieszczęścia spadające na autora) z utworami takimi, jak Lament Kościoła Bożego na inwazyją turecką. Psalmodię cechuje wyszukane słownictwo, niemal niespotykane we wcześniejszej twórczości Kochowskiego. Czasami przejawia się ono w stosowaniu terminologii filozoficznej, kiedy indziej zaś - w budowaniu kunsztownych omówień: "od hiperboru trzech liter pan wydarł nam antemurał północny" (co znaczy: Rus zabrał nam północne przedmurze). Dzięki temu język poematu staje się niejako odświętny, i sprawia wrażenie przeznaczonego od początku do wypowiadania spraw wielkich i wzniosłych.
Osobliwością światopoglądu Kochowskiego była jego wiara w numerologię. Wyraża się ona zarówno w rocznikach (w podziale dziejów Polski na tzw. klimaktery - siedmioletnie okresy, po których musi nastąpić jakaś zasadnicza zmiana, z reguły na gorsze), jak i Psalmodii (Psalm XXVII). Bardziej spójne z religijnym światopoglądem poety było przekonanie o zsyłanych przez Boga znakach. W Psalmie XXXIII został w ich poczet zaliczony... kołtun - szczęśliwie to jedyny w całym cyklu przykład, gdzie rozumowanie poety mimowolnie przekształca się w groteskę, sprzeczną z poważnym zamierzeniem tomu.
Gdyby nie Psalmodia Polska, twórczość Kochowskiego byłaby zaledwie typowym przykładem tzw. nurtu sarmackiego w poezji polskiego baroku. Cechowałoby ją użycie prostego, dosadnego słownictwa oraz podejmowanie tematyki obyczajowej, moralistycznej i wojennej. Za jedyne czynniki wyróżniające wypadałoby wówczas uznać większe od przeciętnego zamiłowanie do tematyki religijnej oraz pewne ambicje historiograficzne. Na dobrą sprawę dopiero Psalmodia polska dała Kochowskiemu osobne miejsce w historii literatury - nie jako jednego z wielu przedstawicieli pewnego nurtu, lecz jako twórcy na wskroś samodzielnego, autora najważniejszego utworu sarmackiego baroku.
Twórczość:
- Niepróżnujące próżnowanie, opracował Wacław Walecki. Warszawa 1978.
- Dzieło Boskie albo Pieśni Wiednia wybawionego, opracował Marian Kaczmarek, Wrocław 1983 (wydanie fototypiczne).
- Lata potopu 1655-1657 (fragment Roczników), wybór i tłum. Leszek Kukulski, wstęp Julian Krzyżanowski, Warszawa 1966.
- Psalmodia polska, Kraków 2003.
Wybrane opracowania:
- Maria Eustachiewicz, Wiesław Majewski, Nad lirykami Wespazjana Kochowskiego, Wrocław 1986.
- Maria Eustachiewicz, " 'Psalmodia polska' W. Kochowskiego na tle staropolskich stylizacji biblijnych", "Pamiętnik Literacki" 1974, z. 2.
- Juliusz Nowak-Dłużewski, "Wespazjan Kochowski, pierwszy regionalny poeta kielecki", [w:] Z historii polskiej literatury i kultury, Warszawa 1967.
- Krzysztof Obremski, "Dwa mesjanizmy: sarmackie przedmurze i romantyczny 'naród wybrany' ", "Przegląd Humanistyczny" 2004, z. 4.
- Krzysztof Obremski, 'Psalmodia polska'. Trzy studia nad poematem, Toruń 1995.
- Jerzy Starnawski, Wespazjan Kochowski, Wrocław 1988.
- Wespazjan Kochowski w kręgu kultury literackiej, red. Dariusz Chemperek, Lublin 2003.
Autor: Paweł Kozioł, grudzień 2008. Tekst opracowany do projektu internetowej "Antologii polskiej poezji od Średniowiecza do wieku XXI" wg koncepcji Piotra Matywieckiego.