Zmierzyć się ze Stwórcą: kompozytorzy o muzyce sakralnej

organy-gdansk-forum-0582409104-s.jpg, default, Bogato zdobione organy wewnątrz Bazyliki Mariackiej w Gdańsku, fot. Łukasz Dejnarowicz / Forum, center, #000000

#muzyka

W listopadzie 2021 roku w Londynie odbędzie się festiwal Joy & Devotion, na którym cenione zespoły chóralne wykonają muzykę polskich kompozytorów żyjących pomiędzy XII a XXI wiekiem. Co o pisaniu muzyki sakralnej mówią twórcy tych utworów?

"Mam nadzieję, że nie zostanie mi to poczytane za bluźnierstwo, ale rola artysty polega na próbie zmierzenia się ze Stwórcą", mówił Wojciech Kilar w wywiadzie udzielonym Annie Sekudewicz w 2001 roku, zaraz po warszawskiej premierze "Misssa pro pace", mszy w intencji pokoju. "To znaczy to jest próba, oczywiście na naszą ziemską miarę, powtórzenia aktu stwórczego" Kilar podkreślał, że – poza twórcą i wykonawcą – dzieło potrzebuje jeszcze odbiorcy:

I czy rzeczywiście coś zostało stworzone, czyli czy to jest żywe, czy też to jest martwy płód, to o tym decyduje publiczność.

Publiczność londyńskiego festiwalu Joy & Devotion usłyszy wykonanie "Dona nobis pacem", fragmentu wspomnianej mszy. Kompozytor twierdził, że to utwór niełatwy w odbiorze – utrzymany w wolnych tempach, skromny, delikatny, pozbawiony "złoceń". Przypomina raczej skromną mszę w średniowiecznym klasztorze. Przywoływał słowa muzyków, którzy wykonując utwór mówili o uldze, wyciszeniu, wewnętrznej kontemplacji.

Henryk Mikołaj Górecki również zwracał uwagę na wolne tempa swoich utworów: "Wszyscy dyrygenci chcą ożywić moją muzykę, a mnie przecież nie o to chodzi. Trzeba mieć czas, aby słuchać muzyki Góreckiego". Śląski kompozytor podczas dyskusji okrągłego stołu w Akademii Teologii Katolickiej w 1988 roku mówił:

Dla mnie muzyka jest rezultatem religijnej koncentracji i medytacji. Wszystkie nuty, kreślone na pięcioliniach, są komentarzem do tych spraw i rzeczy, które widzę i przeżywam. Cieszę się tym, co widzę i podziwiam Tego Kogoś, który to wszystko stworzył.

W Londynie usłyszymy jego "Totus Tuus". Dyrygent i muzykolog ks. Kazimierz Szymonik, jako dyrektor artystyczny Chóru UKSW odpowiedzialny za zamówienie tego utworu, opowiadał:

Wiele chórów śpiewa "Totus Tuus", ale nie jest to utwór, który można śpiewać byle jak i byle gdzie – musi być odpowiednie miejsce, odpowiednia przestrzeń i odpowiedni nastrój, żeby ten utwór zabrzmiał właściwie.

Krzysztof Penderecki i kardynał Stefan Wyszyński, 1975, fot. PAP/Tadeusz Zagoździński

"Kusi mnie zarówno sacrum jak profanum, Bóg i diabeł, wzniosłość i jej przekraczanie" – deklarował Krzysztof Penderecki. Urodzony w Dębicy autor wielu wspaniałych utworów świeckich i sakralnych deklarował:

Moja sztuka, wyrastając z korzeni głęboko chrześcijańskich, dąży do odbudowania metafizycznej przestrzeni człowieka strzaskanej przez kataklizmy XX wieku. Przywrócenie wymiaru sakralnego rzeczywistości jest jedynym sposobem uratowania człowieka.

Podczas festiwalu Joy & Devotion grupa The Gesualdo Six zaśpiewa "Benedicamus Domino", utwór skomponowany przez Pendereckiego w 1992 roku, który później wszedł w skład "Missa brevis". Kompozytor podkreślał, że komponowana przez niego muzyka chóralna – nawet ta pisana w czasach, kiedy bliski był mu awangardowy brutalizm – zawsze była do siebie stylistycznie podobna.

Andrzej Panufnik mówił, że praca jest dla niego modlitwą. W późniejszym etapie życia pozostawał w pewnym dystansie od Kościoła, ale katolicyzm zawsze stanowił dla niego istotny punkt odniesienia, także estetycznego. Publiczność zgromadzona w londyńskim kościele St Martin-in-the-Fields będzie mogła usłyszeć jeden z ostatnich utworów napisanych przez kompozytora – "Modlitwę do Matki Boskiej Skępskiej" z 1990 roku, dokończoną później przez jego córkę, Roxannę Panufnik. Związany od 1954 roku z Wielką Brytanią twórca w notce programowej napisał:

Mój dobry przyjaciel, poeta Jerzy Pietrkiewicz, zapoznał mnie ze swoim, pełnym pasji wierszem poświęconym Matce Boskiej Skępskiej i chciał, żebym napisał do niego muzykę. Wiersz był sam w sobie tak piękny, że wydawało mi się, że moja muzyka niewiele może już dodać. Dlatego napisałem tylko muzyczną ramę do oryginalnych polskich słów, traktując je z pełnym respektem, w sposób, który, mam nadzieję, zachowuje intensywność i żarliwość wiersza.

A co o swoim podejściu do sacrum w muzyce mają do powiedzenia kompozytorzy młodego pokolenia: Aleksandra Chmielewska, Łukasz Farcinkiewicz, Anna Rocławska-Musiałczyk i Aleksander Jan Szopa?

Czym jest duchowość w muzyce?

Thumbnail — Aleksandra Chmielewska, fot. Ruben Lopez Fernandez / dzięki uprzejmości artystki

Aleksandra Chmielewska: Duchowość w muzyce jest dla mnie wynikiem aktu – całkiem niezwykłego – „zamknięcia” energii ludzkiej w utworze. Przeniesienia jakiegoś rodzaju osobistej wibracji z twórcy na dzieło sztuki. Sztuka jest dla mnie jedną z najdoskonalszych form przejawiania się duchowości w świecie doczesnym – ciekawie pisał na ten temat Wassily Kandinsky w bardzo dla mnie inspirującym traktacie "O duchowości w sztuce".

Poza tym jest to bardzo szerokie pojęcie. Interesuję się duchowością, intensywnie poszukuję jej śladów w świecie, ale warto podkreślić, że nie traktuję żadnej religii jako tej jedynej słusznej.

Anna Rocławska-Musiałczyk: Duchowość jest dla mnie niezmiernie ważna, staram się dbać o tę sferę życia na różne sposoby. Bywa trudno, bo codzienność często nas przytłacza. Duża część mojej twórczości opiera się na muzyce religijnej. Staram się, żeby komponowanie było procesem, w którym realizuję swoje potrzeby twórcze i duchowe. Pisząc utwór, staram się odnieść do konkretnej kwestii z dziedziny wiary. Czasami komponując, inspiruję się tekstem mającym wymiar duchowy. W przypadku utworów wokalnych albo wokalno-instrumentalnych jest to oczywiste, ale mam na myśli też muzykę instrumentalną.

Wreszcie – duchowość to dla mnie prawda. Staram się tworzyć w zgodzie z samą sobą, co nie jest łatwe w kontekście krytyki ze strony naszego środowiska muzycznego.

Łukasz Farcinkiewicz: Należy rozróżnić dwa zjawiska: muzykę przeznaczoną do liturgii i muzykę odnoszącą się do spraw duchowych, metafizyki, Boga. Na pierwszy temat nie chciałbym się zbyt szeroko wypowiadać – od tego są odpowiednie komisje kościelne decydujące, co jest godne wykonywania podczas liturgii, a co jest zbyt przyziemne. Można dyskutować na temat każdej pieśni kościelnej z osobna czy każdego utworu muzyki poważnej – zapewne każdy miałby inne zdanie na temat ich przydatności do liturgii. Niektórzy są zwolennikami ograniczenia się do chorału gregoriańskiego, inni są pod tym względem bardziej liberalni. Ostatecznie i tak liczy się to, jak postępujemy na co dzień, czyli jakimi jesteśmy ludźmi.

Temat muzyki związanej ze sferą duchową i istniejącej poza liturgią, ale wciąż odnoszącej się do Boga, religii, sacrum jest o wiele szerszy. Wszystko zależy od intencji komponującego i słuchającego, od ich wrażliwości i wyczulenia na tematykę religijną. Dla mnie, jako dla słuchacza, w zakres tej tematyki wchodzi wiele utworów. Oglądając na kanale National Geographic program ukazujący cuda przyrody, a przyrodę w końcu stworzył Bóg, według mnie mówimy już o tematyce sakralnej, duchowej. Takie same odczucia miewam, słuchając majestatycznej muzyki filmowej, albo czołówek programów informacyjnych. Kojarzy mi się to z majestatem, majestatem Boga. Kompozytor prawdopodobnie nie miał takiej intencji, możemy być tego niemal pewni.

Jak widać – trudno zdefiniować ten temat. Jeszcze trudniej ująć go w akordy, wybrać rodzaj instrumentacji, nadać mu odpowiedni charakter.

Aleksander Jan Szopa: Muzyka jest elementem wyrażenia emocji, silnie porusza duchowość człowieka, pozwala oderwać się od otaczającej się rzeczywistości i wznieść na wyżyny duchowości. Muzyka przez to może być modlitwą zarówno błagalną, dziękczynną, jak i chwalącą Boga.

Czym jest muzyka sakralna?

Paweł Łukaszewski, dyrektor artystyczny festiwalu Joy & Devotion: Sobór Watykański II jednoznacznie wypowiedział się w kwestii sacrum w muzyce. Dokumenty soborowe mówią tak: "Niechaj przejęci duchem chrześcijańskim muzycy wiedzą, że są powołani do pielęgnowania muzyki sakralnej i powiększania jej skarbca. Niech tworzą melodie, które posiadają cechy prawdziwej muzyki kościelnej". Wynika stąd, że podstawowe znaczenie ma powołanie do tworzenia muzyki sakralnej; krótko mówiąc – nie każdy może się nią zajmować. Sobór mówi dalej: "Celem takiej muzyki winno być mobilizowanie człowieka do refleksji, pobudzanie życia wewnętrznego, uświęcanie czyli odnawianie w nim obrazu Boga" i jeszcze: "dzieła nie zrodzone z przekonań religijnych nie promieniują wiarą, nie są sztuką prawdziwą". Nie chodzi tu tylko o głębię wiary, ale o jej autentyczność i prawdziwość. Myślę, że zwłaszcza w muzyce sakralnej trzeba pisać prawdę.

("Dotknąć głębii", rozmowa z Beatą Młynarczyk, „Dysonanse” nr 4/1998)

Anna Rocławska-Musiałczyk: Prof. Paweł Łukaszewski rozgranicza wyraźnie muzykę religijną i sakralną. Coś w tym jest. Muzyka religijna może mieć bardziej ogólny wymiar. Poza tym różne kultury inaczej postrzegają religijność. Sacrum wiąże się z czymś bardzo szczególnym, co trudno opisać. Z czymś bardzo indywidualnym, co wyczuwalne może być dla człowieka wierzącego – każdy może postrzegać to inaczej.

Nie wiem, czy moja muzyka jest sakralna czy religijna – nie jestem w stanie tego ocenić. Myślę, że każdy powinien zinterpretować to samodzielnie. Są utwory, które komponowałam z bardzo szczególnym, duchowym nastawieniem – wtedy sama, jako osoba wierząca, mogę stwierdzić, że próbowałam dotrzeć do sfery sacrum. Nie będę zdradzać, które to utwory. Słuchacz powinien być wolny od opinii kompozytora, szczególnie w tej kwestii.

Format wyświetlania obrazka

mały obrazek [560 px]

Aleksander Jan Szopa, fot. Mateusz Żaboklicki / dzięki uprzejmości artysty

Obrazek

aleksander-jan-szopa-fot-mateusz-zaboklickiimg_8654.jpg

Aleksander Jan Szopa: Słowo "sakralny" pochodzi z łacińskiego słowa "sacrum" oznaczającego sferę świętości. W połączeniu z muzyką termin ten jest rozumiany jako muzyka służąca do wielbienia Boga.

Aleksandra Chmielewska: Nie jestem pewna, czy potrafię odpowiedzieć na to pytanie, ponieważ nie utożsamiam się do końca z żadną religią. Pojęcie "sacrum" wiążę z najwyższą formą energii, najbliższą Bogu, najbardziej oświeconą. Idąc za Davidem R. Hawkinsem, wierzę, że my – twórcy (jak i wszyscy inni ludzie) jesteśmy na różnych poziomach świadomości, i co za tym idzie, jesteśmy "nośnikami" treści duchowych różnej jakości. Zatem kompozytorzy, którzy znajdują się na najwyższych poziomach świadomości (oświecenie, pokój, radość, miłość) – mają dostęp do treści duchowych najbliższych Bogu, najbliższych sacrum. I taką samą "boską" energię przenosi ich muzyka.

W jaki sposób odnoszą się państwo do historii muzyki?

Anna Rocławska-Musiałczyk: Repertuar tworzony w przeszłości jest dla mnie ważny. Zbliża nas do tego, w jakim miejscu znajdowała się dawniej ludzkość – dzięki temu możemy spróbować spojrzeć się na swoją muzykę z dystansu.

Poza tym jest dla mnie inspiracją. Nawiązanie do przeszłości może być twórcze i świeże. Tym bardziej, że każdy słucha i korzysta z niej w inny sposób. Może nam to pomóc zrozumieć niektóre procesy zachodzące w muzyce, zasugerować nowe rozwiązania i uświadomić, że są pewne rzeczy, które możemy zrobić lepiej. Nie zamykam się na muzykę z przeszłości, szukam w niej możliwości do eksperymentowania i dekonstruowania – w pozytywnym tych słów znaczeniu.

Kiedyś myślałam o tym, żeby studiować archeologię. Nie udało się, ale nawiązania do muzyki przeszłości to dla mnie rodzaj poszukiwania. Trochę jak szukanie ukrytych skarbów na bezludnej wyspie.

Łukasz Farcinkiewicz: Z szacunkiem. Jak do wszystkiego, co było przed nami. Bez tego nie byłoby nas, nie byłoby status quo. Nie sposób ominąć przeszłości. Sztuka z przeszłości może być dla współczesnego twórcy inspiracją, punktem odniesienia. Tak, jak np. w przypadku Tadeusza Bairda, który łączył tradycję z nowoczesnością – tworzył syntezę.

Czasami zdarza mi się sięgać do muzyki dawnej, co jest zresztą nieuniknione. Przykładem jest środkowa część "Pater noster" na chór żeński i fortepian (od 2:55) lub "Canticum novum" na chór mieszany (początek).

Aleksandra Chmielewska: Zdarza mi się stosować współbrzmienia tonalne i wykorzystywać stare, sprawdzone techniki kompozytorskie – takie, jak np. fugato czy fuga. Staram się jednak nie naśladować idiomów danych kompozytorów i nie wykorzystywać zbyt dosłownych inspiracji, żeby nie ograniczać własnej wrażliwości. Wyjątkiem jest utwór "Nunc scio vere", który powstał na zamówienie Sławomiry Raczyńskiej i zespołu Minimus, gdzie niejako założeniem było nawiązanie do muzyki Wacława z Szamotuł. Nawiązałam w nim do utworu Szamotulczyka pod tym samym tytułem, posługując się m.in. cytatami z jego kompozycji.

Jacy twórcy, zjawiska inspirują państwa w komponowaniu muzyki odnoszącej się do sacrum?

Łukasz Farcinkiewicz: Podam przykłady utworów, które według mnie w wybitny sposób dotykają sacrum. Na pewno warto wspomnieć o twórczości współczesnych twórców brytyjskich: "Seek Him That Maketh the Seven Stars" Jonathana Dove’a, "Gloria" Johna Ruttera, "Ubi caritas" Paula Mealora oraz "Psalm 104" Williama Lovelady’ego (wybitnie wykonany podczas pogrzebu Filipa, księcia Edynburga). Wymieniłbym również "Trinity Te Deum" Ēriksa Ešenvaldsa z Łotwy i utwory Pawła Łukaszewskiego, szczególnie "O Sapientia", "Psalmus 102" i "Nunc dimittis" – wszystkie można znaleźć nagrane w świetnym wykonaniu Trinity College Choir. To jedynie przykłady, lista ta jest niekompletna. Z muzyki powstającej w dawniejszych czasach wymieniłbym na pewno "Miserere" Gregorio Allegriego i "Os justi" Antona Brucknera.

Aleksandra Chmielewska: Trudno mi takich wskazać, staram się nie ograniczać swojej wrażliwości poprzez idealizowanie danego kompozytora i podpatrywanie gotowych rozwiązań. Na pewno w bardziej lub mniej uświadomiony sposób przesiąkłam wpływem Pawła Łukaszewskiego, mojego profesora z czasów studiów na UMFC, który uwrażliwił mnie na różne aspekty muzyki chóralnej, budując mój warsztat jeśli chodzi o tę gałąź komponowania.

Anna Rocławska-Musiałczyk: Uwielbiam twórczość kompozytorów muzyki XX i XXI wieku, zarówno naszych polskich, jak i zagranicznych. Lubię sięgać do utworów Arvo Pärta, jego przestrzeni muzycznej i ciszy, którą potrafi operować jak nikt inny. Z drugiej strony lubię zanurzać się w świat Davida Langa i jego minimalistycznego spojrzenia na przekaz artystyczny.

Uważam, że kompozytor, zwłaszcza młody kompozytor – a za takiego cały czas się uważam – powinien dużo słuchać. To jeden z podstawowych elementów tworzenia naszego warsztatu twórczego.

Inspirują mnie też inne dziedziny sztuki – architektura świątyń, obrazy, fotografie, filmy, podróże czy wreszcie same teksty zaczerpnięte z Biblii. Ciekawy jest również wpływ wywierany przez wybór języka, w którym śpiewany jest tekst na kształt kompozycji. Polski, angielski, łacina – każdy z tych języków wymaga innego podejścia do muzyki.

Aleksander Jan Szopa: Kompozytorzy muzyki XX i XXI wieku inspirowali i nadal inspirują mnie do komponowania muzyki sakralnej. Są to przede wszystkim Paweł Łukaszewski, którego jestem uczniem, Stanisław Moryta, John Tavener, James MacMillan i wielu innych. Ich utwory są bliskie mojemu rozumieniu duchowości. Poza kompozytorami XX i XXI wieku bardzo sobie cenię dzieła Johanna Sebastiana Bacha, a przede wszystkim jego Wielką Mszę h-moll BWV 232.

Czym jest chór? Jakie daje możliwości kompozytorskie?

Koncert polskiej muzyki sakralnej w wykonaniu chóru młodzieżowego Guri Santa Marcelina pod batutą Agnieszki Franków-Żelazny, 22 czerwca 2017, Paróquia Nossa Senhora Auxiliadora w São Paulo, fot. Roberta Borges

Aleksander Jan Szopa: Chór jest instrumentem składającym się z wokalistów damskich i męskich. Głos ludzki jest najpiękniejszym instrumentem, który nie tylko potrafi mówić i śpiewać, ale może również wykonywać różne efekty np. szepty, szmery, wołania itp., co daje kompozytorowi ogromne możliwości ich wykorzystania.

Anna Rocławska-Musiałczyk: Chór jest mi niezwykle bliski, moi rodzice są dyrygentami chóralnymi – odkąd pamiętam muzyka chóralna rozbrzmiewała w moim domu rodzinnym. Wychowywałam się na chórach i literaturze chóralnej. Sama też śpiewałam w różnych chórach; poza tym ukończyłam studia z dyrygentury chóralnej w Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku i od 10 lat śpiewam w Zespole Wokalnym Art’n’Voices – to ważna gałąź mojego artystycznego życia. Wrażliwość na brzmienie, którą rozwinęłam śpiewając w chórach, przekładam na moją pracę jako pianistka.

Chór daje olbrzymie możliwości do komponowania, trzeba je tylko umieć dobrze wykorzystać. Chodzi przede wszystkim o brzmienie, barwę, harmonię, kolory. Z drugiej strony – eksperymenty na niwie aleatorycznej i sonorystycznej. Każdy chór jest inny – brzmi inaczej, ma inne potrzeby – to fascynujące. Młodzi kompozytorzy zdecydowanie zbyt rzadko piszą na chóry, a one czekają na nowe utwory, chcą je wykonywać. Tworzenie literatury chóralnej nie jest łatwe, ale lubię takie wyzwania i mam nadzieję, że będę mogła stawiać im czoła jak najczęściej.

Łukasz Farcinkiewicz: Sam patrzę na chór w sposób specyficzny. Skończyłem dyrygenturę chóralną, od 15 lat działam w chórze Musica Sacra (na początku jako chórzysta, teraz jako akompaniator). Miałem też okazję poznawać współczesny repertuar z kręgu anglosaskiego. Wszystko to dzięki Pawłowi Łukaszewskiemu – prowadzącemu chór Musica Sacra – który zaraził mnie fascynacją angielskimi chórami i zespołami wokalnymi.

Chór jest dla mnie znajomym organizmem, patrzę na niego, jak na coś bliskiego. Z warsztatowego punktu widzenia bardzo ważne jest poznać organizm, na który się tworzy. Dużym wyzwaniem może być pisanie na chóry jednorodne, ze względu na ograniczoną skalę, którą są w stanie z siebie wydobyć. Na pewno wyzwaniem jest pisanie na sekstet męski, w którym najwyższym głosem jest kontratenor. Niedoścignionym wzorem jest tu Philip Lawson – do 2012 roku związany jako śpiewak (baryton) z zespołem King’s Singers, teraz skupiający się na karierze kompozytorskiej.

Aleksandra Chmielewska: Muzyka chóralna jest dla mnie całkiem innym światem niż muzyka instrumentalna. Pisanie na chór to w moim odczuciu więcej ograniczeń technicznych, ale jednocześnie daje to więcej swobody w wyborze estetyki. Muzyka chóralna nie ma aż takich aspiracji, żeby być awangardowa, nowatorska, niekonwencjonalna i w ten sposób stwarza pole do popisu dla takich wartości jak piękno, delikatność, eufoniczność. Te kategorie są mi bardzo bliskie, dlatego dobrze się czuję w muzyce chóralnej.

Język Polish

joy and devotion

joy & devotion

wojciech kilar

henryk mikołaj górecki

aleksandra chmielewska

łukasz farcinkiewicz

Anna Rocławska-Musiałczyk

aleksander jan szopa

paweł łukaszewski

muzyka sakralna