Wszystko w rękach konia. Język relacji sportowych

bohdan_tomaszewski_pap.jpg, default, Bohdan Tomaszewski podczas Pucharu Davisa Polska – Wielka Brytania, korty klubu sportowego Legia, 1947, fot. Stanisław Dąbrowiecki/PAP, center, #000000

#dziedzictwo

#literatura

Nawet jeśli "liście zaglądają kolarzom w oczy" (Rezner), twarz boksera "przypomina już carpaccio" (Kostyra), "kontuzja zawodnika leży na boisku" (Borek), a "pan Turek" mimo wszystko nie chce zakończyć meczu (Zimoch), zawsze możemy liczyć na ligę mistrzów komentatorów sportowych.

"Dostałem sygnał z Warszawy, że mają już państwo obraz, więc możemy spokojnie we dwójkę oglądać mecz" – tymi słowami Dariusz Szpakowski, naczelny głos piłki nożnej, powitał widzów po kłopotach technicznych podczas jednej z transmisji. Czasem zapominamy o tym, kiedy i o jaką stawkę toczyła się gra albo w jakiej formie byli sportowcy, ale takie językowe perełki zapadają w pamięć. Praca komentatora sportowego nie ogranicza się do relacjonowania "na żywo" przebiegu rywalizacji. To on jest tym rezerwowym zawodnikiem i kibicem w jednym, o czym świadczą jego profesjonalizm i ekspresja. Nikt tak nie potrafi podgrzać atmosfery, szczególnie gdy "na stadionie są cztery stopnie powyżej ciepła" (Grzegorz Hałasik). Niejednokrotnie widzi więcej, na przykład to, że zawodniczka składa się "prawie z samych nóg" (Włodzimierz Szaranowicz). Z odbiorcą potrafi zbudować intymną więź (jak wspomniany Szpakowski) i sprawić, że nie jest on już tylko widzem czy słuchaczem, ale bezpośrednim uczestnikiem spotkania: "Polak zakończył już rwanie, podobnie jak ci z państwa, którzy oglądali nasze poprzednie wejście" (Artur Szulc). A że posługuje się polszczyzną mówioną, zdarza mu się popełnić błąd – czy raczej "wielbłąd", jak by to ujął Jan Tomaszewski. Rozłóżmy więc język dziennikarzy sportowych na czynniki pierwsze.

"Halooo, Łymbledon"

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Bohdan Tomaszewski podczas meczu tenisowego zorganizowanego przez Jacka Kramera (tzw. "Cyrk Kramera") na korcie Skry, Warszawa, 1961, fot. Tomasz Prażmowski/Forum

Obrazek

bohdan_tomaszewski_forum_2.jpg

Radio zaczęło od walki, telewizja sięgnęła do korzeni. 2 lipca 1921 roku w salach teatralnych i kinowych, na publicznych placach i w domach z radioodbiorników wydobywał się głos Andrew White’a, który relacjonował pojedynek bokserski Jacka Dempseya (waga ciężka) z Georgesem Carpentierem (10 kg lżejszy od rywala, znokautowany w czwartej rundzie). 15 lat później telewidzowie mogli obejrzeć fragmenty Letnich Igrzysk Olimpijskich w Berlinie (Hitler zamierzał wykorzystać sport do celów propagandowych). Następna była bezpośrednia relacja z ringu zbudowanego w siedzibie BBC, a w 1937 roku angielska stacja nadała transmisję z Wimbledonu. Jego królem wśród polskich komentatorów był bez wątpienia Bohdan Tomaszewski (przed wojną został wicemistrzem Polski juniorów w tenisie). Charakterystyczne powitanie "Halooo, Łymbledon" zapowiadało rozgrywkę na najwyższym poziomie... przynajmniej językowym.

Tomaszewski czuł się "człowiekiem radia", ale kochały go też telewizja i prasa. Właściwie żadna dyscyplina sportu nie miała przed nim tajemnic. Zwycięstwa polskich zawodników przyjmował niemal z olimpijskim spokojem, sam czarował elegancją języka. "Idealne wybicie, długi lot. Zdawało się, że po prostu zaprzeczył prawom ciążenia" – to o Wojciechu Fortunie lądującym na 111 metrze na olimpijskiej skoczni w Sapporo. A tu już 1980 rok i legendarny skok o tyczce Władysława Kozakiewicza: "Już teraz rozbieg. Teraz zwolnił, teraz przyspieszył. Idzie w górę. Przeszedł, przeszedł! Rekord świata, rekord świata, pięć siedemdziesiąt osiem, a więc mamy pierwszy rekord świata w igrzyskach moskiewskich w konkurencjach mężczyzn". Proste, krótkie zdania, zamierzone powtórzenia, które budują emocje. Celowo tłumił je intelektualną refleksją i rzetelną informacją. Ten artyzm słowa został dostrzeżony przez jurorów konkursu Mistrz Mowy Polskiej – komentator został jednym z laureatów pierwszej edycji. We wspomnieniach o Tomaszewskim inni dziennikarze zgodnie podkreślają jego profesjonalizm.

Język sportu pełen jest wyrazów i zwrotów charakterystycznych dla tego środowiska, często niezrozumiałych dla osób niezainteresowanych daną dyscypliną. To tak zwane profesjonalizmy (np. biegówka – narta biegowa, czasówka – jazda na czas w kolarstwie), które użyte w nadmiarze mogą prowadzić do chaosu komunikacyjnego. Szybka akcja sportowej gry wymaga błyskawicznej reakcji komentatora, co niejednokrotnie prowadzi do skrótów myślowych i pomyłek. Niektóre z nich mogą wydać się zabawne, gdy przykładowo Szaranowicz wprowadza widza w tajniki świata NBA: "Ta akcja była piękna – drybling przez całe boisko, piwot, to zawieszenie przeciwnika w koszu fantastyczne!". Inne brzmią przerażająco, zwłaszcza rozumiane dosłownie: "Chwila przerwy, bo spalony któryś z Anglików" (Andrzej Szeląg) albo "Główka Kościuka o centymetry minęła lewy słupek" (Michał Zawadzki).

Polszczyzna sportowa lubi pożyczać – obfituje w zwroty obcojęzyczne oraz czerpie z innych dziedzin, takich jak: terminologia wojskowa, techniczna, anatomiczna, religijna. Wprowadzanie nowych dyscyplin (curling, snooker czy nazwy wschodnich sztuk walki) oraz ich adaptacja na grunt polski skutkuje kalkami językowymi i neologizmami. Nic dziwnego, że niektórzy czują się nieco zagubieni: "To takie właściwie pół summer, pół winter games" (Szaranowicz). Wraz z rozwojem technologicznym poszerza się zakres słownictwa sportowego: fotokomórka rozstrzyga o kolejności na mecie sprinterów czy pływaków z dokładnością do tysięcznych sekundy, a challenge pozwala na wideoweryfikację zagrania w siatkówce lub tenisie.

Polszczyzna sportowa lubi też się dzielić – wiele związków frazeologicznych mających swoje źródło we współzawodnictwie zostało przyswojonych przez język ogólny. Już na początku jakiegoś działania można "odpaść w przedbiegach", ale zdarza się zrobić coś w ostatniej chwili, czyli "rzutem na taśmę". "Cios poniżej pasa" w metaforycznym znaczeniu zadaje się też poza ringiem, a chyba nikt nie chciałby się znaleźć w "sytuacji podbramkowej" poza boiskiem.

Ptasie radio

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Włodzimierz Szaranowicz, Puchar Świata Zakopane, 2005, fot. TVP/Forum

Obrazek

wlodzimierza_szaranowicza_forum.jpg

Czasem można odnieść wrażenie, że komentatorzy to niespełnieni artyści. Uwielbiają słowami kreślić patetyczne obrazy zwycięstwa (przy porażkach są bardziej powściągliwi), przenosić meczową atmosferę poza stadion za pomocą nie zawsze trafionej metafory. Takim językowym malarzem uwielbiającym barwne porównania jest chociażby Włodzimierz Szaranowicz, który 19-krotnie relacjonował letnie i zimowe igrzyska olimpijskie, w latach 90. witał rozespanych odbiorców zawołaniem "Hej, hej, tu NBA!" i przez kilkanaście lat entuzjastycznie świętował sukcesy polskich skoczków narciarskich. O niezawodnym Adamie Małyszu mówił: "Robi to z regularnością pani na poczcie, która stempluje znaczki pocztowe". Niektóre upadki podsumowywał zbyt przesadnie: "Zawodnik ten jednak zaczął spadać w sposób balistyczny". Potrafił wytknąć zawodnikom nie najlepszą formę: "W sensie mentalnym trzeba gryźć parkiet, bo inaczej z nimi nie wygramy", ale czynił to w bardzo plastyczny sposób: "Jęk zawodu na trybunach, zupełnie jakby torreador nie trafił w byka".

O tym, jak komentarz działa na wyobraźnię, mogą przekonać się radiosłuchacze. 20 lutego 1927 roku wydawało się, że Polskie Radio rozpocznie swoją przygodę ze sportem z przeszkodami. Wszystko przez 550 kilometrów wątpliwej jakości linii telefonicznej łączącej Warszawę z Zakopanem, gdzie zorganizowano narciarskie mistrzostwa Polski. Relacja odbyła się jednak bez wpadek technicznych, a poza głosem prowadzącej audycję reporterki Ady Arztówny słychać było rozmowy sędziów i okrzyki publiczności.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Runda kwalifikacyjna młodzieżowego turnieju tenisowego Bohdan Tomaszewski Cup, 29 bm. na kortach Legii w Warszawie, fot. Bartłomiej Zborowski/PAP

Obrazek

bohdan_tomaszewski_cup_pap.jpg

Niektórym sprawozdawcom radiowym poeci mogliby pozazdrościć bogactwa figur retorycznych. Do tej czołówki bez wątpienia należy Tomasz Zimoch. Jedni kochają jego kwieciste komentarze, inni zarzucają mu patos ocierający się o kicz. Nie można mu jednak odmówić refleksu, fantazji oraz wiedzy… o kulturze. Justynę Kowalczyk porównał do polskiego kompozytora: "Jesteś i tak Chopinką. Graj nam. Klawisze to twoje narty…", skok Małysza wywołał literackie skojarzenia: "Tuwimowe radio, ptaki zaczynają śpiewać, Adaś – taś, taś, taś", a zagranie zawodnika przywiodło na myśl architekta kreślącego "piórkiem i węglem": "Piłka leciała jakby rysowana przez nieżyjącego Wiktora Zina na białym kartonie". W jego relacjach sportowcy zmieniali płeć: "Jesteś drapieżny jak kobieta walcząca o faceta" (o Robercie Lewandowskim) albo odzywały się w nich zwierzęce instynkty: "Śpią jak żółwie na Galapagos momentami, ale później przyspieszają jak jakieś gepardy". Efektowne porównania nie zawsze idą w parze z efektywną grą: "Respirator marzeń należy już odłączyć, my oddychamy już powietrzem pozamundialowym".

W głosie dziennikarzy sportowych czasem słychać subtelną ironię: "Słyszą państwo te gwizdy – to Cristiano Ronaldo, który w każdej akcji szuka kamer jak Bartolomeo Diaz nowego świata" (Andrzej Janisz), "Nokaut wydaje się nieunikniony jak zmarszczki po sześćdziesiątce" (Lucjan Olszewski). Inni posiłkują się tekstami kultury: "Pierwsza część pierwszej połowy w wykonaniu naszej reprezentacji wyglądała tak, jakby trener Gepetto wystrugał sobie kilku Pinokiów" (Paweł Wójcik), "Niemcy skakali dziś w kaskach rodem z »Gwiezdnych Wojen«. Najlepszy z rycerzy Jedi był piąty" (Przemysław Babiarz). A gdy już naprawdę nic ciekawego się nie dzieje, przyparci do muru komentują wygląd zawodników: "Ljungberg ma fryzurę à la Lady Pank, w Szwedzie powinna się odezwać indiańska krew" (Mateusz Borek) lub pogodę: "Na kortach Olimpii ciągle pada, jak w piosence Czerwonych Gitar" (Krzysztof Ratajczak).

"Panie Turek, kończ pan ten mecz!"

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Reprezentacja polskich piłkarzy, 2001, w TVP S.A. po awansie do MŚ. Na zdjęciu: Kazimierz Górski, Michał Listkiewicz prezes PZPN, Jerzy Engel trener, Włodzimierz Szaranowicz, Dariusz Szpakowski, fot. archiwum TVP/Forum

Obrazek

wlodzimierza_szaranowicza_komentatorzy_pap.jpg

Autorem tych legendarnych już słów wypowiedzianych w meczu Widzewa Łódź z Broendby Kopenhagą jest Tomasz Zimoch, ale nie tylko jego ponoszą emocje. Szaranowicz, który wraz z Przemysławem Babiarzem informował o olimpijskim złocie Kamila Stocha, robił to ze łzami w oczach, a jego współkomentator padł na kolana. Teraz pytanie za sto punktów: ile samogłosek ma słowo "gol"? To zależy od ekspresji komentatora, ale w jego wykonaniu na pewno więcej niż jedną. Zresztą emocje na boisku czasem sięgają zenitu i niektórzy dziennikarze mają problemy z liczeniem: "Trzy minuty potrwa ta druga połowa" albo "To jest gra liczb, czyli cyfr na koszulkach piłkarzy" (autorem obu cytatów jest Szpakowski). Czasem są całkowicie zagubieni: "Nowak zgubił piłkę, ale właśnie ją odzyskał, choć mu się nie udało, bo jej nie odzyskał" (Andrzej Zydorowicz).

W latach 70. XX wieku Jan Ożdżyński prowadził badania dotyczące języka komentatorów sportowych. Kilka lat temu Beata Grochala porównała ich wyniki ze współczesnymi telewizyjnymi transmisjami rozgrywek piłkarskich. Dawniej dbano o to, by sprawozdawca nie dublował obrazu, a Bohdan Tomaszewski podkreślał znaczenie pauz w wypowiedzi. Dzisiaj czas antenowy musi być maksymalnie wypełniony, więc komentatorzy dwoją się i troją, by przekazać odbiorcy jak najwięcej informacji, np. statystyk, plotek na temat życia osobistego zawodników, modowych porad czy prognoz pogody. Wszystko to teoretycznie ma służyć podtrzymaniu zainteresowania widza, choć w praktyce niekiedy męczy i odwraca uwagę od gry.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Dariusz Szpakowski podczas rozmowy z Kazimierzem Deyną przed pożegnalnym meczem w barwach Legii Warszawa rozegranym na stadionie Wojska Polskiego (Legii), 1979, fot. Maciej Kłoś/PAP

Obrazek

kazimierz_deyna_pap.jpg

Wracając do statystyk sporządzonych przez Ożdżyńskiego i Grochalę, w relacjach dziennikarzy sportowych dominują rzeczowniki (dużą część stanowią nazwiska zawodników) – kiedyś nieco ponad 40 proc., współcześnie niemal 35 proc. wśród wszystkich części mowy. Czasowniki to odpowiednio ok. 11 i 8 proc., o ponad 4 proc. wzrósł udział zaimków, nieznacznie spadła liczba przymiotników. Na przestrzeni lat obserwujemy poszerzenie grupy wykrzykników, a wśród najczęściej używanych Grochala wymienia: oj, aj, jej, ach, no.

Najbardziej charakterystyczną zmianą jest jednak redukcja zdań pojedynczych (z 20,8 proc. do 3,2 proc.), a co za tym idzie – częstsze użycie luźno połączonych wypowiedzeń, złożonych i niedokończonych myśli (z 12,3 proc. do 24,1 proc.). Nietrudno się domyślić, że emocje i wzrost tempa wypowiedzi prowadzą do przejęzyczeń i zabawnych pomyłek, które – by sparafrazować Zimocha – oddychają już pozasportowym powietrzem. Oto kilka klasycznych komentarzy Dariusza Szpakowskiego (tzw. szpaki): "Włodek Smolarek krąży jak elektron koło jądra Zbyszka Bońka", "Ronaldo może być niewidoczny w wielu fragmentach", "Wynik jest sensacją, żeby nie powiedzieć dużą niespodzianką", "I znowu niecelne trafienie".

Bohdan Tomaszewski kiedyś przyznał: "Człowiek uczy się do końca życia. Ja dopiero po wielu latach pracy z mikrofonem zrozumiałem, że najważniejsza w tym zawodzie jest cisza. Nadmiar słów może zgubić najlepszego komentatora, a gadulstwo to rzecz nieznośna". Pozostawmy tę wypowiedź bez komentarza.

Źródła: T. Gawędzki, "Jak oni komentują?! Czyli z Wembley wita Dariusz Ciszewski", Kraków 2018; B. Grochala, "Analiza porównawcza języka dawnych i współczesnych telewizyjnych transmisji sportowych" [w:] "Rozprawy Komisji Językowej LTN", t. LXII, 2016; B. Grochala, "Między emocjami a estetyką słowa – o roli piękna języka w wypowiedziach dziennikarzy sportowych" [w:] "Zielonogórskie seminaria językoznawcze"; M. Koper, "Peryfrazy w języku komentatorów sportowych" [w:] "Roczniki humanistyczne", t. LX, z.6, 2012; J. Łuczak, R. Nawrot, "Wpadki komentatorów, czyli słońce zachodzi za wschodnią trybuną stadionu", Poznań 2006.

Język Polish

Włodzimierz Szaranowicz

Dariusz Szpakowski

tomasz zimoch

Ta cudowna polszczyzna