Polskie domy z Bauhausu
Równo sto lat temu Walter Gropius założył szkołę Bauhaus, dzięki której modernizm w architekturze rozprzestrzenił się na cały świat. Ile Bauhausu można znaleźć w Polsce?
Kiedy 1 kwietnia 1919 roku Walter Gropius ogłosił autorski program swojej szkoły sztuk pięknych i rzemiosła Bauhaus, mało kto zdawał sobie sprawę, jak ogromny wpływ ta placówka wywrze na sposób projektowania, na design, architekturę i sztukę właściwie na całym świecie. Idee, które niemiecki architekt zawarł w manifeście, nie były zupełnie nowe, bo np. połączenie sztuki i rzemiosła proponowali już pod koniec XIX wieku twórcy ruchu Arts and Crafts, stworzonego przez Williama Morrisa w Wielkiej Brytanii, a integrację projektów artystycznych z przemysłem postulowała założona w 1907 roku niemiecka organizacja Werkbund.
Ojciec modernizmu?
Jednak to Walter Gropius nie tylko zradykalizował, opisał, uporządkował te koncepcje, ale przede wszystkim wprowadził w życie, opierając na nich program nauczania w założonej przez siebie szkole.
W przemówieniu inauguracyjnym podczas otwarcia Bauhausu mówił:
Pragniemy stworzyć nowe zrzeszenie rzemieślników nie znających więcej tej dumy klasowej, która wznosi mur wysoki między rzemieślnikami i artystami. Musimy chcieć przygotować wspólnie nowy gmach przyszłości, który harmonijnie zjednoczy architekturę, rzeźbę i malarstwo.
Bauhaus – działający najpierw w Weimarze, później w Dessau – był wyjątkową szkołą. Podstawą nauczania było poznawanie cech różnych materiałów, procesów produkcyjnych, a nawet pracy przy maszynach. Zupełnie inaczej niż w ówczesnych szkołach artystycznych, adepci Bauhausu dowiadywali się, że sztuka nie istnieje bez rzemiosła, a umiejętności techniczne są tak samo potrzebne, jak twórcze inspiracje.
Poniekąd z tego sposobu myślenia wynikał kolejna zasada praktykowana w szkole – o równości wszystkich twórców. Do Bauhausu mógł się zapisać każdy, bez względu na pochodzenie, status społeczny czy… płeć. W 1919 roku, gdy szkoła rozpoczynała działalność, na uczeniach artystycznych kobiety studiowały wciąż bardzo rzadko. Tymczasem na pierwszym roku Bauhausu nauki pobierało 79 studentów i 84 studentki! W szkole Gropiusa uczono też sztuki najnowszej – wykładowcami byli awangardziści, abstrakcjoniści Wassily Kandinsky, Paul Klee, László Moholy-Nagy, Oskar Schlemmer. Uczenie stylów, które dopiero się w malarstwie kształtowały, było szokujące – w szkołach artystycznych nadal panowało wówczas przywiązanie do tradycyjnego rysunku, klasycznej sztuki i dawnych technik.
Architektura musi być racjonalna
Co jeszcze ważniejsze: Gropius był wielkim orędownikiem pragmatyzmu i racjonalności, ekonomii i prostoty. Uważał, że współczesna twórczość nie może być okraszona ornamentem, detalem, dekoracją. W czasach dynamicznego rozwoju techniki i narastania problemów społecznych, jakimi były nie tylko zniszczenia wojenne, ale też rozwój przemysłu i związany z tym napływ ludzi do miast oraz zmiany w strukturze społecznej, czyli przybywanie mało majętnych robotników, twórcom nie wypadało projektować bogato zdobionych obiektów. Dotyczyło to tak samo malarstwa i rzeźby, jak architektury czy designu. Adepci Bauhausu mieli tworzyć obiekty tanie, dostępne, racjonalne i praktyczne, ale nie pozbawione formalnej finezji, osiąganej jednak za pomocą prostych środków.
Wzniesiona w 1926 roku wg projektu Gropiusa siedziba szkoły w Dessau była ucieleśnieniem tych idei: skrajnie racjonalny gmach podporządkowano funkcji i pozbawiono ozdobników. Siłą wyrazu tej bryły – podobnie jak innych obiektów szkolnym kompleksie, np. osiedla domów dla wykładowców – była plastyczna gra brył, podkreślona najwyżej układem okien. Takie formy architektury miały jeszcze jedną zaletę, ważną, jeśli uwzględniało się także rachunek ekonomiczny – co postulował Gropius. Proste domy łatwiej się budowało, lepiej powielało techniką prefabrykacji, szybciej można było je stawiać.
Choć w Bauhausie uczono wielu sztuk i rzemiosł – od ceramiki i tkactwa, przez malarstwo, po projektowanie mebli, dziedziną, na którą nauczanie Gropiusa i innych profesorów tej szkoły wywarło największy wpływ, była architektura. Mniej więcej w tym samym czasie swoje wizje roztaczał Le Corbusier, osiedla społeczne dla mniej zarabiających mieszkańców miast budowali Bruno Taut, J.J.P. Oud czy Ernst May, trwały eksperymenty z prefabrykacji, poszukiwanie optymalnej formy "mieszkania – minimum", ale i nowoczesnej formy budynku, opartego wyłącznie na najprostszych bryłach geometrycznych. Trudno więc jednoznacznie określić, które idee, zakorzenione wówczas w architekturze, pochodziły bezpośrednio z Bauhausu.
W całej Europie w latach 20. XX wieku dynamicznie rozwijał się modernizm, rozumiany zarówno jako pewien katalog form architektonicznych, jak i nowy sposób myślenia o powinnościach architekta i społecznych funkcji budynku. Z pewnością jednak Bauhaus zapoczątkował wiele z tych nowatorskich idei, a jako kształcąca młodych ludzi uczelnia wpływał na kolejne pokolenia projektantów, szczególnie że uczyli ich wybitni twórcy, jak Adolf Meyer czy Ludwig Mies van der Rohe.
Podatny grunt
Po odzyskaniu niepodległości w Polsce nowatorskie, awangardowe koncepcje artystyczne i społeczne miały spore grono zwolenników. Wielu architektów nie tylko utrzymywało kontakty z twórcami z Zachodniej Europy i znało europejskie koncepcje na temat nowoczesnej architektury, ale brało czynny udział w ich powstawaniu i twórczo je realizowało nad Wisłą.
Wśród zrealizowanych w Polsce projektów najbliżej cenionemu przez Gropiusa funkcjonalizmowi, czyli najbardziej radykalnej w swojej prostocie i podporządkowaniu funkcji odmianie modernizmu, stoi osiedle Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Rakowcu w Warszawie, zbudowane w latach 1934–1938 wg projektu Heleny i Szymona Syrkusów. Sześć dwukondygnacyjnych bloków wypełnionych maleńkimi mieszkaniami oraz uzupełniający ich funkcje dom społeczny przypominają, zarówno pod względem architektury, jak i programu społecznego, osiedle Törten w Dessau, które Gropius ze studentami z Bauhausu zaprojektował w połowie lat 20. Syrkusowie rozwijali bauhausowskie koncepcje także po wojnie, projektując w latach 40. zespoły bloków mieszkalnych na Pradze i na Kole w Warszawie.
Podobne osiedla – choć nie tak radykalne funkcjonalnie – projektowali dla WSM na Żoliborzu Barbara i Stanisław Brukalscy. Szczególnie dobrze widać to w zabudowie kolonii IV, VII i IX tego rozległego osiedla. Echo finezyjnej gry tynkowanych na biało prostych brył, które Gropius praktykował, projektując profesorskie osiedle na terenie Bauhausu w Dessau, można zobaczyć w domu własnym Brukalskich, zbudowanym w latach 1927–1929 także na Żoliborzu. Willa może być interpretowana jako inspiracja holenderskim neoplastycyzmem, ale i bauhausowskim umiłowaniem do efektownych kompozycji prostych, białych brył.
Styl wyświetlania galerii
wyświetl slajdy
Geometryczne kształty, płaskie dachy, duże przeszklenia, podcięte partery, białe elewacje – ten katalog motywów kojarzymy najczęściej z Le Corbusierem. Ale Walter Gropius takie architektoniczne rozwiązania promował tak samo chętnie. Wydaje się, że dorobkowi tego drugiego bliższa jest jedna z najciekawszych warszawskich realizacji lat międzywojennych, czyli siedziba Akademii Wychowania Fizycznego (wtedy Centralny Instytut Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego), zaprojektowana w 1928 roku przez Edgara Norwertha.
Niskie, białe pawilony architekt scalił siecią łączników z głównym budynkiem, widocznym z daleka dzięki smukłej wieży ciśnień, niebanalnie połączonej z sześciokondygnacyjnym budynkiem mieszkalnym.
O ile modernizm Norwertha był elegancki i powściągliwy, o tyle Zygmunt Plater-Zyberk projektując tor wyścigów konnych na warszawskim Służewcu sięgnął po formy znacznie bardziej dynamiczne. Rozległe, ażurowe tarasy, zaokrąglone naroża, ogromne przeszklenia – to "styl międzynarodowy" w bardzo efektownym wydaniu.
Różne oblicza modernizmu
O ile Walter Gropius był wyznawcą postępowych koncepcji kształtowania architektury w odniesieniu do potrzeb społecznych, o tyle Ludwig Mies van der Rohe, szef Bauhausu w latach 1930–1933, większą wagę przywiązywał do radykalnych form architektury. Płaska, przeszklona Villa Tugendhat w Brnie (1928–1930), niemiecki pawilon wzniesiony na Expo w Barcelonie w 1929 roku, a jeszcze bardziej powojenne Farnsworth House z obrzeży Chicago czy Neue Nationalgalerie w Berlinie – to manifesty czystości brył, ładu prostej kompozycji, perfekcji proporcji.
Według tych zasad udało się architektowi stworzyć też projekty wysokościowców po wojnie w Stanach Zjednoczonych. Ikoniczny Seagram Building w Nowym Jorku z początku lat 50. czy chicagowskie IBM Plaza lub mieszkalne wieże przy 860-880 Lake Shore Drive to bezpośrednie wzorce drapaczy chmur, które powstają współcześnie na całym świecie.
Apartamentowiec Cosmopolitan w Warszawie z 2013 roku i zaprojektowane w latach 70. wieże stołecznego Hotelu Marriott i Oxford Tower czy katowicki Altus z 2001 roku przywołują echo myśli architektonicznej ostatniego dyrektora Bauhausu. Podobne drapacze chmur buduje się na świecie od wielu dekad - formy spopularyzowane przez Ludwiga Mies van der Rohe są do dziś popularne w komercyjnej architekturze od USA po Chiny i od Norwegii po RPA.
W 1933 roku szkoła przestała istnieć. Walter Gropius, Ludwig Mies van der Rohe i wielu innych wykładowców Bauhausu musiało opuścić Niemcy – Hitler, który właśnie dochodził do władzy, był zbyt dużym zagrożeniem. Choć szkoła w Dessau przestała istnieć, jej idee przetrwały, zarówno w twórczości jej założycieli (Gropius i Mies van der Rohe zrobili błyskotliwe kariery w USA), jak i architektów działających w innych krajach. Modernistyczne, funkcjonalistyczne wizje osiedli mieszkaniowych, jakie rysował Gropius, znacznie bardziej kameralne i przyjazne niż lecorbusierowskie "maszyny do mieszkania", powstawały w Polsce od końca lat 50.
Takie są Sady Żoliborskie w Warszawie i osiedle XV-lecia w Radomiu, podobne bloki znaleźć można na poznańskich Ratajach czy sąsiadującym z Sadami warszawskim osiedlu Zatrasie. Co więcej, odmiany funkcjonalizmu na miarę XXI wieku można doszukać się także w nowych realizacjach mieszkaniowych.
Osiedla na wrocławskich Nowych Żernikach czy osiedle Wilno w Warszawie świadczą o tym, że klarowne, geometryczne kompozycje w ludzkiej skali do dziś inspirują architektów.
[{"nid":"5683","uuid":"da15b540-7f7e-4039-a960-27f5d6f47365","type":"article","langcode":"pl","field_event_date":"","title":"Jak by\u0107 autorem - w kinie?","field_introduction":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. Wyj\u0105tki te by\u0142y rzadkie w przesz\u0142o\u015bci, dzi\u015b s\u0105 nieco cz\u0119stsze, ale i dobrych film\u00f3w dzi\u015b mniej ni\u017c to kiedy\u015b bywa\u0142o.","field_summary":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. ","topics_data":"a:2:{i:0;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259606\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:5:\u0022#film\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:11:\u0022\/temat\/film\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}i:1;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259644\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:8:\u0022#culture\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:14:\u0022\/temat\/culture\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}}","field_cover_display":"default","image_title":"","image_alt":"","image_360_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/360_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=dDrSUPHB","image_260_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/260_auto_cover\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=X4Lh2eRO","image_560_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/560_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=J0lQPp1U","image_860_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/860_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=sh3wvsAS","image_1160_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/1160_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=9irS4_Jn","field_video_media":"","field_media_video_file":"","field_media_video_embed":"","field_gallery_pictures":"","field_duration":"","cover_height":"266","cover_width":"470","cover_ratio_percent":"56.5957","path":"pl\/node\/5683","path_node":"\/pl\/node\/5683"}]