Agata Nowotny: Technologia jest neutralna, to my pozwalamy, by nami rządziła [WYWIAD]

agata-nowotny-mat_pras-arena-design_4n2a3031.jpg, default, Agata Nowotny, fot. materiały prasowe Arena Design, center, #000000

#design

Z socjolożką i badaczką designu, kuratorką i projektantką usług rozmawiamy o tym, jak technologie wpływają na design, dlaczego nie warto drukować szczoteczek do zębów, a także o wrażliwych producentach i drugim życiu plastiku.

Niedaleko miejsca, w którym mieszkam, stanął niedawno nowy apartamentowiec. Jest reklamowany hasłem "smart" - wszystko w tym budynku jest sterowane elektronicznie: otwieranie okien, klimatyzacja, światło, za pomocą telefonu można z odległości uruchomić tam ekspres do kawy. Na wyposażeniu pojawią się zapewne lodówki, które same tworzą listy zakupów i zamawiają je przez internet czy odkurzacze sprzątające wtedy, kiedy same uznają to za potrzebne. Czy technologia zdominowała przedmioty, którymi się posługujemy i czy w związku z tym przejmuje władzę nad nami?

Technologie smart rzeczywiście stały się popularne, jednak to jest zjawisko dotyczące tylko pewnej grupy konsumentów i tylko części projektantów. Można rozmawiać o tym, że przy ich okazji manifestują się różnice społeczne czy klasowe, ale twierdzenie, że upowszechnią się one tak, by znaleźć się w każdym mieszkaniu, jest utopią. Tym bardziej, że obok mody na zarządzane elektronicznie domy rozwija się zupełnie inne zjawisko: odłączania się od technologii, rezygnowania z nich. Stale rośnie grono użytkowników rozumiejących negatywne skutki dominacji technologii, a co za tym idzie – bardzo świadomie z nich korzystających, ostrożnie dysponujących swoimi danymi, swoją obecnością w internecie. Już dziś większym luksusem wydaje się raczej odłączenie się od technologii, a nie bezkrytyczne korzystanie z nich.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

fot. materiały prasowe Arena Design

Obrazek

mat_pras-arena-design_4n2a3252.jpg

Dyskusji o technologiach nie należy więc sprowadzać do pytania, czy wszystko będzie smart, to zbyt duże uproszczenie. Technologie powinny nam pomagać, a nie nad nami dominować. Dobrym na to przykładem ze świata designu jest druk 3D. Jakiś czas temu świat zachwycił się możliwościami, jakie on daje. Od razu zaczęto zastanawiać się nad tym, czy już wkrótce każdy będzie miał w domu drukarkę 3D i będzie mógł na niej wyprodukować dowolny przedmiot, np. szczoteczkę do zębów. To się oczywiście nie wydarzy – może technologicznie byłoby to możliwe, ale przecież w ogóle nie ma takiej potrzeby. Druk 3D jest świetnym wynalazkiem, rozwija się, znajduje ważne i potrzebne zastosowania, ale czy naprawdę wszyscy chcielibyśmy używać go na co dzień w domu?

XIX wiek był epoką pary i elektryczności, w której wynalazki całkiem zmieniły sposób życia i pracy, a co za tym idzie także światową ekonomię i relacje społeczne. Czy nasza epoka cyfrowa też zapisze się w dziejach jako ta, która znów odmieniła wygląd świata?

Rzeczywiście jesteśmy świadkami cyfrowej rewolucji. Jest to nowa epoka, w której wyraźnie zmieniają się relacje społeczne, zjawiska ekonomiczne, zmienia się system wartości, sposób komunikacji i budowania relacji (nie tylko prywatnych, ale i na poziomie pracownik - pracodawca czy obywatel - państwo). Co więcej, te zmiany trudno analizować, bo one wciąż postępują, pojawiają się też nowe zjawiska. Weźmy sposób organizacji przestrzeni biurowych. Na początku XXI wieku wydawało się, że opracowany już został model nowoczesnego biura, porządkujący relacje służbowe, kształtujący sposób pracy i funkcjonowania firm czy przedsiębiorstw. Teraz, w obliczu pandemii, widzimy, że najprawdopodobniej ten model trzeba będzie znów zmienić, trzeba zastanowić się na nowo nad przearanżowaniem biur. Co ważne, nie chodzi tylko o nowe urządzenie wnętrz, ale o całościowe zmiany stosunków pracy, relacji, sposobów współpracy i komunikowania się. A wszystko w ścisłym powiązaniu z technologiami, których zaczęliśmy w czasie pracy zdalnej używać jeszcze więcej.

Wydaje się, że spowodowana rozwojem technologii ewolucja naszego życia zachodzi tak szybko, że jej nie dostrzegamy.

Przez wiele lat pracowałam ze studentami, prowadząc wykłady i warsztaty. Każdej z grup, z którymi miałam zajęcia, zadawałam pozornie proste ćwiczenie: żeby każdy student i studentka na dobę odcięli się od narzędzi cyfrowych, nie korzystali z technologii. Okazało się to niewyobrażalnie trudne; co więcej, najpierw trzeba było się przygotować do tego ćwiczenia, np. zawiadomić rodzinę i bliskich, że się nie będzie korzystało z komórki czy mediów społecznościowych. Z wejściem choćby na chwilę do świata "analogowego" wiązało się bardzo wiele lęków i trudności. Eksperyment był pouczającym przeżyciem dla wszystkich uczestników, ujawnił też czasem zaskakujące zjawiska. Jak to, że niektórzy mieli kłopot z ubraniem się rano, bo bez sprawdzenia na telefonie komórkowym pogody nie wiedzieli, czy za oknem jest ciepło, czy zimno!

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Wystawa "Zasoby 2. Slow materials", fot. materiały prasowe Arena Design

Obrazek

mat_pras-arena-design_4n2a2306.jpg

Oparte na technologiach przedmioty codziennego użytku głównie się krytykuje: że uzależniają, zwalniają z myślenia, odklejają nas od "prawdziwego życia". Czy rzeczywiście nic dobrego z nich nie wynika i wpadliśmy w technologiczną pułapkę? Czy jednak mają one jakieś zalety?

Technologia to część infrastruktury, która sama w sobie jest neutralna – tylko do nas zależy, jak jej będziemy używać, w jakim celu, jaką rolę jej przypiszemy, na jaką skalę ją zastosujemy. Warto więc dbać o to, by po prostu w jej stosowaniu się nie zatracić. Choć nie zawsze jest to łatwe i czarno-białe. Znów podam przykład z ostatnich miesięcy. Przy okazji pandemii ożyła dyskusja nad granicami kontroli nad obywatelami, możliwościami śledzenia ich za pomocą narzędzi cyfrowych i zbierania o nich informacji. Stawiamy sobie pytanie: czy ważniejsze jest zdrowie publiczne i dobro społeczeństwa jako całości, czy prywatność jednostek? W wielu krajach są zbierane dane osobowe każdego, kto wykonuje jakąś czynność w przestrzeni publicznej, np. przy wyjściu do restauracji. Ma to niewątpliwe zalety – w przypadku pojawienia się ogniska zakażeń łatwo odnaleźć tych, którzy byli w pobliżu. Jednak w ten sposób odbierana jest nam prywatność, dane o naszych wyborach konsumenckich, aktywności, kontaktach są zbierane i mogą zostać także wykorzystywane do mniej szlachetnych celów. Jednak to nie sama technologia jest zła, niewłaściwe może być jej zastosowanie.

Rewolucja cyfrowa wpłynęła nie tylko na użytkowników, zmieniała sposób pracy samych projektantów, którzy także zyskali najrozmaitsze pomocne narzędzia. Na ile zmieniło to wygląd przedmiotów a może i wyobraźnię projektantów?

Owszem, narzędzia cyfrowe pomogły i nieco zmieniły sposób pracy projektantów, ale pamiętajmy, że ich praca nie kończy się na narysowaniu jakiegoś przedmiotu. Nie mniej ważne jest, aby te projekty miały umocowanie w rzeczywistości, żeby można je było w racjonalny, dość prosty sposób wyprodukować. Tymczasem designerzy wciąż, co mówię z ubolewaniem, nie są uczeni i sami zbyt rzadko odwiedzają producentów, fabryki, zakłady produkcyjne. Nie rozwijają swojej wiedzy o dostępnych technologiach produkcji, możliwościach technicznych producentów. Przecież nie chodzi o to, żeby wymyślić jakiś przedmiot i zatrzymać się na nadaniu mu wizualnej formy, ale o to, żeby dał się on wyprodukować z uwzględnieniem możliwości technologicznych, kosztów i sposobów produkcji, wpływu na środowisko.
Nowe technologie są niezwykle inspirujące, ale nie mogą służyć tylko emanacji oderwanej od rzeczywistości fantazji. Trzeba je rozumieć w szerszym kontekście i wykorzystywać roztropnie i z pożytkiem dla otoczenia.

Relacja projektant – producent jest kluczowa w designie, ale mam wrażenie, że każda ze stron drugiej zarzuca niechęć do współpracy czy niezrozumienie. Tu chyba wciąż jest sporo do zrobienia.

Inspiracja, wsparcie, wzajemna edukacja projektantów i producentów jest potrzebna jednej i drugiej stronie. Ale i tu przydałyby się zmiany także na nieco innym poziomie – prawnym, legislacyjnym. Działa już w Polsce sporo światłych producentów i zdolnych projektantów, którzy rozumieją wyzwania współczesności i są odpowiedzialni w swoich działaniach, ale wciąż istnieje masa firm produkujących marnej jakości produkty, które błyskawicznie stają się dewastującymi środowisko śmieciami. Gdybyśmy mogli oferować bardziej odpowiedzialnym producentom np. ulgi podatkowe, na pewno liczba takich firm by rosła, dając też szansę zaistnieć wrażliwym projektantom. Potrzebne jest wsparcie tym twórcom, którzy są gotowi zmieniać swój sposób działania dla wspólnego dobra.

No właśnie, z nadmiaru technologii płynie jeszcze jedno zagrożenie: ekologiczne. Zafascynowani nowymi sprzętami elektronicznymi lubimy się nimi otaczać i wciąż je wymieniamy na nowsze modele. Tymczasem ich produkcja, a potem utylizacja to ogromne obciążenie dla środowiska.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Wystawa "Zasoby 2. Slow materials", fot. materiały prasowe Arena Design

Obrazek

mat_pras-arena-design_4n2a3806.jpg

Znów powtórzę: to tylko od nas zależy, w jakiej skali będziemy te przedmioty stosować. Przywołam jeszcze raz drukarki 3D. Jak każdego z technologicznych wynalazków, da się ich używać mądrze lub głupio. Można za ich pomocą produkować masę kiepskiej jakości, niepotrzebnych plastikowych gadżetów, które szybko tracą wartość estetyczną i nie nadają się do recyklingu, ale można też drukować rewolucjonizujące medycynę superprecyzyjne implanty, których do tej pory ani ręcznie, ani maszynowo nie dało się wyprodukować. Wszystko zależy od nas!

W lepszym zrozumieniu możliwości i zagrożeń płynących z technologii niezwykle ważna jest edukacja. I nie mówię tylko o użytkownikach. Ze względu na przemiany, jakie zachodzą w świecie, zmieniać się powinien system nauczania przyszłych projektantów; warto, by zmienił się także sposób myślenia producentów. Bo oni, co naprawdę warto podkreślać, mają duży wpływ na nasze wybory konsumenckie i ich działanie nie musi wcale ograniczać się tylko do wytworzenia i sprzedania nam jakiegoś przedmiotu. Coraz więcej firm ma tę świadomość, decydując się na hybrydowy model działania, łączący produkcję z usługami. Doskonałym tego przykładem jest marka Patagonia, producent odzieży outdoorowej. Już od jakiegoś czasu firma edukuje swoich klientów w dziedzinie konsumpcji. Jedno z haseł reklamowych Patagonii brzmi: "nie kupuj tej kurtki", co może być zaskakujące w przypadku producenta kurtek. Chodzi w nim o zachętę do tego, by o odzież dbać i używać jej jak najdłużej. Kiedy jednak kurtka się "zepsuje", można ją odesłać do producenta, który ją naprawi i odda tę samą, niwelując konieczność kupowania nowej. Co więcej, firma zbadała i policzyła ślad węglowy, który tworzy wysyłanie i odsyłanie kurtek. Jest on mniejszy niż w przypadku wyprodukowania nowej sztuki odzieży.
Dziś, na naszych oczach, zmienia się znaczenie słowa design – to nie jest już projektowanie i produkowanie wciąż nowych przedmiotów. Te czasy minęły. Teraz tak samo ważnym elementem projektowania jest kreowanie usług oraz szacunku do istniejących przedmiotów, rozumienia ich pochodzenia, ich historii, sposobu powstania.

Pokazaniu „zaplecza” powstawania przedmiotów poświęciła pani cykl wystaw pt. "Zasoby", prezentowanych podczas targów Area Design w Poznaniu i na Łódź Design Festival. Wystawa miała już dwie odsłony.

Jestem przekonana, że zrozumienie tego, jak powstają przedmioty, z czego się je robi, w jaki sposób, jakim kosztem, ale też tego, co się dzieje z nimi, gdy już ich używać nie chcemy, jest niezwykle ważne, bo może zapewnić nam życie w nieco lepszym świecie.
Podczas pierwszej edycji wystawy "Zasoby", prezentowanej w 2019 roku, pokazaliśmy podstawowe materiały i to, jak powstają z nich określone produkty. Za szczególnie cenne uważam to, że wystawa pokazywana była na targach designu, a więc tam, gdzie finalny produkt – przedmiot jest szczególnie ważny. Nam udało się prezentacjom na stoiskach targowych niejako dopowiedzieć kontekst, pokazać, jak te atrakcyjne przedmioty są produkowane. "Prześwietlanie" przedmiotów zawsze mnie interesowało – jestem socjolożką, lubię analizować i rozgryzać rzeczywistość, od lat przyglądam się produktom, starając się dowiedzieć, ile czasu każdy z nich powstawał, z czego, czy wykonano go ręcznie czy maszynowo, jak to było kosztowne i czasochłonne, jakie kompetencje były do tego potrzebne. Przedmioty potrafią zdradzić sporo ze swojej "historii powstania", warto szkolić oko, by to dostrzec, uwrażliwiać się na te detale. To według mnie ważna konsumencka kompetencja, szczególnie aktualna w czasach, gdy musimy bardziej zacząć dbać o naszą planetę. Warto nauczyć się oceniać przedmioty, które chcemy kupić. Kierować się nie tylko ich urodą, ale i trwałością, jakością, brać pod uwagę także to, ile wody zostało użyte do produkcji, ile to kosztowało pracy, ile zużyto różnych materiałów, czy będzie łatwo poddać ten przedmiot recyklingowi. Powtórnemu użyciu materiałów była zresztą poświęcona druga edycja wystawy "Zasoby". Tam pokazaliśmy produkcję przedmiotów plastikowych z materiału pochodzącego z recyklingu, z odpadów po innych produktach. Bo recykling jest możliwy i nie musi być trudny, pod warunkiem, że trochę mu "pomożemy". Możemy to zrobić, kupując przedmioty wykonane z jak najmniejszej liczby materiałów, bo tylko wtedy one czy ich opakowania można ponownie przetworzyć. Im mniej zastosowanych materiałów i im łatwiej je od siebie oddzielić, tym większa szansa na to, że przedmiot zostanie poddany recyklingowi.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Agata Nowotny, fot. materiały prasowe Arena Design

Obrazek

mat_pras-arena-design_4n2a2645.jpg

Ta wrażliwość na materiały i na proces produkcji nie jest więc tylko hobby dla pasjonatów, ale może mieć realny wpływ na środowisko. Warto by było, żeby na produktach pojawiły się metki na wzór tych z ubrań, informujących nas o składzie odzieży, sposobie jej przechowywania i pielęgnacji. Na przedmiotach także mogłyby być umieszczane informacje o składzie, pochodzeniu materiałów, kosztach produkcji. Świetnie by było móc dowiedzieć się np. ile wody zużyto do wyprodukowania danego przedmiotu lub jakie ma on szanse na recykling.
Byłoby dobrze, żebyśmy mieli świadomość, że życie przedmiotu nie zaczyna się w chwili, gdy go zdejmiemy z półki w sklepie i nie kończy się wtedy, gdy wyrzucimy do kosza na śmieci.

Wystawę "Zasoby 2. Slow materials" będzie można zobaczyć od 17 września 2020 roku w ramach Łódź Design Festival.
www.lodzdesign.com

Język Polish