Narcyza Żmichowska, jedna z prekursorek feminizmu w Polsce, pisała:
Mam pełno mądrych i poważnych książek. Historia polska przez Rulhiera, francuska przez Ségura, życie Napoleona przez Tissota kolejno mnie zajmują. Prócz tego wiele jeszcze czytam po włosku, po angielsku. I zdaje mi się, że jeżeli dłużej tak potrwa, wykieruję się na sawantkę; śmieszne by to było doprawdy….
Narodowy duch kształtowany na pensjach przetrwał rozbiory Polski. Zuzanna Rabska, główna inicjatorka Towarzystwa Bibliofilów Polskich, debiutująca literacko jako szesnastolatka, w swoim pamiętniku zanotowała, że w czasach Królestwa Polskiego tajne szkoły dla dziewcząt stały się "jednym z żywych protestów na gospodarkę oświatową Apuchtina". W Warszawie działało ich kilkanaście:
Przełożone dbały o dobór nauczycieli, o atmosferę patriotyczną i nie lękały się ogromu trudów, a nawet utraty wolności, aby uchronić młodzież od trucizny rosyjskiej, pleniącej się w szkołach rządowych. […] Uczyłyśmy się niby to robótek ręcznych, kroju, haftu, rysunków, modelarstwa z gliny, a de facto słuchałyśmy wykładów pierwszorzędnych, oddanych sprawie oświatowej nauczycieli i nauczycielek.
Jeśli jeszcze w czasach oświecenia ktoś miał wątpliwości, czy posyłać dziewczęta do szkół, w Królestwie Polskim edukacja kobiet była już oczywista – przynajmniej na tym najniższym szczeblu nauczania. Jeśli zaś chodzi o studia wyższe, panie musiały uzbroić się w "skrzydła" (zajęcia na tajnym uniwersytecie zwanym "Latającym" odbywały się w różnych mieszkaniach), pieniądze (by móc studiować za granicą jak Maria Skłodowska-Curie) oraz cierpliwość (pod koniec XIX wieku Polki będą mogły brać udział w wykładach na Uniwersytecie Jagiellońskim, ale początkowo tylko jako słuchaczki, a z pełni praw studenckich skorzystają na pozostałych uczelniach dopiero po odzyskaniu niepodległości).
Źródła m.in.: "Kufer Kasyldy, czyli wspomnienia z lat dziewczęcych", wybór D. Stępniewskiej i B. Walczyny, Warszawa 1974; K. Dormus, A. Włoch, J. Wojniak, "Edukacja kobiet, kobiety w edukacji", Kraków 2017; M. Janicka, "Edukacja kobiet na ziemiach polskich na przełomie XVIII i XIX wieku, Warszawa 2017; Carolina Criado Perez, "Niewidzialne kobiety. Jak dane tworzą świat skrojony pod mężczyzn", Kraków 2020.