Na końcu był chaos. "Zmiana ustawienia. Scenografia teatralna i społeczna XX i XXI wieku"
W słynnej scenie z "Antychrysta" Larsa von Triera demoniczny lis powiada, że "króluje chaos". Ten chwytliwy cytat mógłby stanowić motto wystawy "Zmiana ustawienia" w Zachęcie.
Jej kurator, Robert Rumas, artysta wizualny i scenograf, stworzył ogromną, zajmującą całe piętro Narodowej Galerii prezentację, która – według kuratorskiego opisu – odżegnuje się od bycia przedsięwzięciem wyczerpującym. Czy jednak to zdanie, tak często pojawiające się w zapowiedziach wystaw, może być legitymacją kuratorskiej niekonsekwencji? Bo "Zmiana ustawienia" opatrzona jest przecież budzącym niemały apetyt podtytułem: "Polska scenografia teatralna i społeczna XX i XXI wieku".
Można by pomyśleć: temat na porządny doktorat (albo dwa). I rzeczywiście, jest to rzecz przepastna, wręcz przytłaczająca. Mimo to pozostawia niedosyt. Jak to możliwe?
"Zmiana ustawienia" podzielona została na 10 części-haseł (np. "Wizja", "Misja", "Wojna"). Składają się na nią setki archiwaliów: projektów scenograficznych, rysunków, obrazów, współczesnych makiet odtwarzających zarys dawnych dzieł, fragmentów wideo, fotografii, obiektów, kostiumów, zarówno autentycznych, jak i reprodukcji. Całość jest pozornie linearna, zaczyna się bowiem od Wyspiańskiego i Wielkiej Reformy Teatralnej, idzie przez XX-wieczne awangardy, czasy wojny, realia powojenne aż do czasów przełomu ustrojowego i prac/zjawisk zupełnie współczesnych. Jednak w rzeczywistości chronologia prezentacji jest zaburzona (to nie zarzut, bo wystawa odżegnuje się także od linearności), w obrębie każdego z haseł dostrzeżemy artefakty z różnych dekad, odniesienia do twórców i twórczyń różnych okresów. Można by więc uznać, że wystawa ułożona jest problemowo, ale tytuły poszczególnych części i towarzyszące im krótkie wstępy niestety niewiele wyjaśniają.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Spektakl Książę Niezłomny (tekst według Pedra Calderóna de la Barki i Juliusza Słowackiego, reż. Jerzy Grotowski, scenografia Jerzy Gurawski, Teatr Laboratorium 13 Rzędów, Wrocław, 1965) fot. Teatr Laboratorium / Archiwum Instytutu Grotowskiego
Często można zadać sobie na przykład pytanie, dlaczego wśród tego ogromu obok archiwaliów stricte związanych z tematem znalazły się także niektóre fotografie, które, choć niewątpliwie atrakcyjne (np. zdjęcie Józefa Piłsudskiego na balkonie widowni Teatru im. Słowackiego w Krakowie albo słynne zdjęcie wieżowca Prudential trafionego pociskiem w czasie powstania warszawskiego), to jednak mało pomocne merytorycznie. Inne pytanie dotyczy tego, dlaczego – przy i tak już olbrzymim temacie – do prezentowanych dzieł dołączyły także prace artystek wizualnych, m.in. fotografie Zofii Kulik czy rzeźby Magdaleny Abakanowicz, które doprawdy trudno połączyć zarówno ze scenografią teatralną, jak i społeczną (w przypadku drugiej z artystek chodzi raczej o rzeźbę w przestrzeni publicznej, a zatem zjawisko rządzące się innymi regułami odbioru i dynamiką niż wydarzenia ściśle performatywne; o innego rodzaju obecności opowiadają także happeningi Teresy Murak – również włączone w wystawę).
To zresztą właśnie niejasna pozycja "scenografii społecznej" – obok chaosu i nadmiaru – rzuca się w oczy najbardziej. W wystawie kuratorowanej przez Rumasa materiały fotograficzne i filmowe z różnego rodzaju zdarzeń masowych (wśród nich głównie doniosłe eventy, jak pogrzeb Romana Dmowskiego, msza smoleńska z 2010 roku, pielgrzymka Jana Pawła II do Polski, obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego, czy przemówienie Władysława Gomułki z 1968 roku) stanowią sporą część ekspozycji, ale ich obecność nie jest nijak objaśniona. Nie do końca wiadomo, czym w zasadzie dla twórców wystawy jest "scenografia społeczna", jaki jest jej związek ze scenografią teatralną, w jaki sposób się ją tworzy, kto za nią odpowiada itp. Wypuszczone samopas spore zdjęcia z opraw meczowych stworzonych przez ultrasów (ortodoksyjnych kibiców) Legii Warszawa zupełnie tracą nie tylko swój potencjał krytyczny, ale i edukacyjny. Uważam, że obecność fotografii z meczów, Marszu Niepodległości czy Czarnego Protestu na wystawie dotyczącej scenografii teatralnej i społecznej wymaga choć słowa komentarza i wyjaśnienia. Nie każdy bowiem studiował performatykę czy teorię widowisk. Owszem, materiały te poszerzają kontekst rozumienia scenografii nie tylko jako dzieła estetycznego, ale także jako części zjawisk polityczno-społecznych. Tyle że pozbawione opisu stają się nie do końca zrozumiałym aneksem.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Kibice: Oprawa meczu Wisła Kraków – Cracovia Kraków, Kraków, 2017, fot. Michał Stańczyk/Newspix.pl
Zresztą sama teza o wzajemnym oddziaływaniu i przenikaniu się wydarzeń politycznych (performansu społecznego) i artystycznych (performansu estetycznego) jawi się jako dosyć banalna (a mimo to nie została wyartykułowana w przestrzeni wystawy wprost, co mogłoby znacznie uporządkować prezentację). Poza prostym wnioskiem głoszącym, że historia kształtuje estetykę, a sztuka wpływa na bieg historii, relacja tych dwóch sfer (a więc umieszczonych w podtytule kategorii scenografii) nie została w "Zmianie ustawienia" szczególnie sproblematyzowana.
Być może dlatego, że intencją rzeczywiście było stworzenie ikonograficzno-dokumentalnej mozaiki. Gdyby bowiem spojrzeć na wystawę w Zachęcie bardziej przychylnie, można by dostrzec w zasadzie jej tworzenia ślad poetyki "Atlasu Mnemosyne", ikonicznego dzieła niemieckiego historyka i teoretyka sztuki Aby’ego Warburga. Jego osobliwy Atlas to właśnie nic innego jak pozbawiony komentarza zbiór obrazów (reprodukcji dzieł sztuki, fragmentów, rysunków, wycinków), których zestawienie miało zdaniem autora samo przez się tłumaczyć przemiany w kulturze, pamięci zbiorowej i estetyce. Tylko że w "Zmianie ustawienia" komentarz istnieje – a jednak jest tak, jakby go nie było. Szczątkowy i zaskakująco pobieżny, to w dwóch zdaniach próbujący ująć całą złożoność powojennych awangard, to cytujący artystów lub podający wyimki ze współczesnych opracowań teoretycznych, to z kolei wprowadzający niejako naprędce istotną dla historii teatru i scenografii ideę Teatru Monumentalnego.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Spektakl "La serva padrona" (autor: Giovanni Battista Pergolesi, scenografia Józef Jarema), Teatr Cricot, Kraków, 1936, fot. dzięki uprzejmości Wiesława Dyląga
Jednym z momentów, w których taka propozycja zdaje się odkrywać coś ciekawego, jest umieszczenie obok siebie materiałów wideo z protestów w Stoczni Gdańskiej oraz fragmentów "H." w reżyserii Jana Klaty, czyli inscenizacji "Hamleta" usytuowanej w przestrzeni hali suwnicowej na terenie Stoczni. Tu odsłania się nie do końca wykorzystany potencjał takiego działania kuratorskiego – obszar sztuki i obszar przemian polityczno-społecznych zaczynają funkcjonować na zasadzie silnie i bezpośrednio oddziałującego splotu.
Co dosyć zaskakujące, najnowsze przedsięwzięcia scenograficzne – wybitne prace architektki Aleksandry Wasilkowskiej, twórczość Teatru 21 (któremu powierzona została instalacyjna część wystawy nazwana "Domem Tymczasowym") czy sławetny billboard "Nawracanie, Oswajanie, Tresowanie" Jadwigi Sawickiej określone zostały przez kuratora mianem "Aneksu". Najnowsze przemiany w dziedzinie przestrzeni teatralnej – związane ze współczesną filozofią obiektu, relacyjnością, performatywnością pustki zostały niemal nietknięte. Niezaprzeczalnie jednak "Czarna wyspa" - "oddychająca" instalacja Wasilkowskiej będąca częścią "Życia seksualnego dzikich" w reżyserii Krzysztofa Garbaczewskiego - rozpostarta w pełnej krasie w przeszklonej sali Zachęty robi ogromne wrażenie.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Jadwiga Sawicka, Nawracanie, oswajanie, tresowanie, 1998
"Zmiana ustawienia", choć jest niewątpliwie efektem intensywnej pracy sporego zespołu, pozostawia niedosyt. Narzuca się myśl, że zjawisko "scenografii społecznej" dobrze odnalazłoby się w ramach osobnej, precyzyjniej skonstruowanej wystawy. Wydaje się też, że prezentacja z Zachęty wpada w dobrze znaną lukę – tym, którzy co nieco o scenografii wiedzą, nie powie wiele nowego, zaś niezaznajomionych z tematem zostawić może w poczuciu konfuzji. Niestety zabrakło pomysłu na okiełznanie ogromnego tematu i równie gigantycznego materiału podmiotowego. Lub inaczej – pomysłem jest tu przede wszystkim chaos.
Styl wyświetlania galerii
wyświetl slajdy
[{"nid":"5683","uuid":"da15b540-7f7e-4039-a960-27f5d6f47365","type":"article","langcode":"pl","field_event_date":"","title":"Jak by\u0107 autorem - w kinie?","field_introduction":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. Wyj\u0105tki te by\u0142y rzadkie w przesz\u0142o\u015bci, dzi\u015b s\u0105 nieco cz\u0119stsze, ale i dobrych film\u00f3w dzi\u015b mniej ni\u017c to kiedy\u015b bywa\u0142o.","field_summary":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. ","topics_data":"a:2:{i:0;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259606\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:5:\u0022#film\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:11:\u0022\/temat\/film\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}i:1;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259644\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:8:\u0022#culture\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:14:\u0022\/temat\/culture\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}}","field_cover_display":"default","image_title":"","image_alt":"","image_360_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/360_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=dDrSUPHB","image_260_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/260_auto_cover\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=X4Lh2eRO","image_560_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/560_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=J0lQPp1U","image_860_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/860_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=sh3wvsAS","image_1160_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/1160_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=9irS4_Jn","field_video_media":"","field_media_video_file":"","field_media_video_embed":"","field_gallery_pictures":"","field_duration":"","cover_height":"266","cover_width":"470","cover_ratio_percent":"56.5957","path":"pl\/node\/5683","path_node":"\/pl\/node\/5683"}]