Choć w jej nazwie pojawia się słowo "projektowa", grupa Centrala zajmuje się przede wszystkim poszerzaniem pola debaty o architekturze, inspirowaniem interdyscyplinarnych działań, związanych z architekturą i dizajnem, tworzeniem projektów artystycznych służących krytycznej wypowiedzi na temat polskiej przestrzeni.
Grupa Projektowa Centrala powstała w 2001 roku z inicjatywy Krzysztofa Banaszewskiego, Małgorzaty Kuciewicz, Jana Strumiłły i Jakuba Szczęsnego. Przez lata zmieniał się jej skład; dziś trzon grupy stanowią absolwenci wydziałów architektury, Małgorzata Kuciewicz, Jakub Szczęsny oraz Simone De Iacobis, jednak współpracuje z nią liczne grono architektów, dizajnerów i artystów. Twórcy Grupy Projektowej Centrala są przekonani, że projektowanie to "proces twórczy, który nie może odbywać się w oderwaniu od współczesnej myśli filozoficznej oraz innych dziedzin sztuki" – dlatego też realizowane przez nich przedsięwzięcia łączą w sobie wiele dyscyplin, wykraczając poza ramy tego, co rozumie się pod pojęciami architektura czy urbanistyka.
Centralę założyli młodzi adepci wydziałów architektury z doświadczeniem zagranicznym: byli na stypendiach na zachodnich uczelniach, odbywali zagraniczne staże i praktyki. Jak tłumaczył Jakub Szczęsny w wywiadzie udzielonym kiedyś "Gazecie Wyborczej", powstanie grupy było wynikiem niezgody na brzydką, zaniedbaną, przaśną, prowincjonalną rzeczywistość Warszawy końca lat 90. XX wieku. Architektów połączyła chęć zmiany tej przestrzeni i podjęcia działań, mających na celu jej poprawę.
„Nie chodziło nam o to, by budować za wszelką cenę. Chcieliśmy mieć rolę komentatora, kogoś, kto pokazuje kierunek. W Polsce nastawienie architektów do rzeczywistości jest niekrytyczne. Kiedy do architekta przychodzi klient, cokolwiek zaproponuje, architekt mówi "tak". Jest psem łańcuchowym cudzych interesów, dostawcą usługi. W naszym przekonaniu powinno być inaczej” – przekonywał Szczęsny.
Grupa Projektowa Centrala ma na koncie tradycyjne realizacje architektoniczne, wielokrotnie zdobywała też nagrody w konkursach architektonicznych i urbanistycznych. W 2006 roku zakończyła się budowa zaprojektowanej w latach 2002-2003 hali sportowej przy gimnazjum w Bieruniu Nowym niedaleko Oświęcimia (po zdobyciu pierwszej nagrody w konkursie SARP na ten budynek). Architekci bryłę dopasowali do skali niewielkiej miejscowości, co więcej, posadowili ją w innej niż sugerował inwestor części działki. Dzięki temu udało się zachować istniejący starodrzew, a także funkcjonalnie oddzielić budynek od gmachu szkoły, dzięki czemu z obiektu bez problemu mogą korzystać wszyscy mieszkańcy miasteczka, nie tylko uczniowie.
W Bieruniu członkom Centrali zależało na tym, by stworzyć obiekt nie tylko skomponowany z sąsiedztwem, ale też atrakcyjny dla lokalnej społeczności. Gdy w 2006 roku projektowali tymczasowy obiekt, mający stanąć w miejscu przyszłego gmachu Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie, celem było wykreowanie zapowiadającego przyszłą placówkę forum wymiany myśli i dyskusji. Ohel – bo taką nazwę otrzymał istniejący w latach 2006-2009 obiekt – miał posiadającą symboliczne znaczenie formę namiotu jako miejsca spotkań. Była to rozpięta na stalowym rusztowaniu membrana, otaczająca otwartą przestrzeń, służącą do prezentacji wystaw, do uroczystości czy koncertów.
Działania Centrali przybierają różne formy: są to projekty artystyczne, ale też publiczne debaty, prasowe prowokacje i grupowe spacery po mieście, utopijne koncepcje i praktyczne projekty wnętrz.
Jednym z tematów, którym Centrala zajmuje się szczególnie uważnie, jest polskie powojenne dziedzictwo architektoniczne. Wiele emocji wzbudziła upubliczniona w 2003 roku utopijna wizja przeniesienia Rotundy, mieszczącego bank charakterystycznego pawilonu na środku największego i najbardziej ruchliwego ronda w centrum Warszawy. Był to pierwszy z serii projektów - prowokacji dla prasy, które – jak mówią architekci – "były próbą wywołania dyskusji społecznej na temat ochrony i rewitalizacji zabytków nowoczesności".
"ROTUNDA" (projekt totemu warszawskiego), 2003, projekt: Grupa Projektowa Centrala (Krzysztof Banaszewski, Małgorzata Kuciewicz, Jan Strumiłło, Jakub Szczęsny), fot. Biuro Projektowe Centrala
Swoją chęć do zachowania modernistycznych obiektów czasu PRL Centrala miała okazję wcielić w życie: w 2009 roku zaprojektowała rewitalizację pochodzącego z przełomu lat 50. i 60. XX wieku pawilonu kasowego przy stacji Warszawa – Powiśle. Architekci pracowali tu na zlecenie prywatnego inwestora – pierwszego w Warszawie, który podjął się renowacji obiektu socmodernistycznego. Budynkowi udało się nie tylko nadać nową funkcję kawiarni i przywrócić oryginalny blask. Remont pawilonu na Powiślu stał się ważnym elementem obrony powojennej architektury, sztandarowym przykładem dobrych praktyk, stawianym za wzór w ciągle bardzo żywej dyskusji o losie tego typu obiektów.
Wiele realnych i ulotnych działań Grupy Projektowej Centrala dotyczy Warszawy, jej historii, specyfiki, najbardziej charakterystycznych elementów urbanistyki i architektury. W 2010 roku członkowie Centrali dostrzegli… uśmiech Warszawy, układ ulic w śródmieściu, formujący się w przypominający uśmiech łuk. Przez kilka miesięcy organizowali różne wydarzenia artystyczne i kulturalne na trasie tego łuku, chcąc wydobyć go z gęstej zabudowy, pokazać mieszkańcom miasta.
„Uśmiech Warszawy to projekt, który na celu utrwalenie urbanistycznych struktur miasta w wyobraźni jego mieszkańców. Zbiorowa świadomość elementów z jakich składa się miasto, ma ogromny wpływ na to, jak miasto jest rozumiane i używane, oraz w jakim kierunku podążają decyzje co do jego przekształceń” – tłumaczyli swój zamysł architekci.
W 2013 roku członkowie Centrali opracowali wystawę w ramach organizowanego co roku przez Fundację Bęc Zmiana festiwalu Synchronicity. Chcieli pokazać Warszawę nie jako reklamującą się pustymi i standardowymi hasłami przeciętną metropolię, ale jako "idealne pole doświadczalne dla wizjonerskich i eksperymentalnych przedsięwzięć". Pokazali prace wizjonerów, działających w stolicy, zaprezentowali mało znane, a nietypowe budynki i miejsca, a także zupełnie niedostrzegane elementy miasta, jak bardzo dla Warszawy charakterystyczny budulec – szarą cegłę cementową.
Działania Grupy Projektowej Centrala w znacznym stopniu przyczyniły się do poszerzenia debaty na temat przestrzeni Warszawy, do lepszego zrozumienia tego, jak powinna wyglądać przyjazne, zadbane, ale i świadome swojej historii miasto.
Swoje działania zespół Grupy Projektowej Centrala realizuje także zagranicą, współpracując z badaczami i artystami z innych krajów. W kwietniu 2016 roku w Akademie Schloss Solitude w Stuttgarcie wraz z futurologami z Amsterdamu – grupą Monnik Centrala zrealizowała projekt "Thick Space", którego celem było odczucie, zrozumienie i dostrzeżenie na nowo przestrzeni pomiędzy budynkami, miejsc w mieście, które nie są zabudowane, a więc zwykle pozostają "niewidzialne".
"Od zbyt dawna definiowaliśmy przestrzeń przez jej fizyczne granice. Czas, byśmy zaczęli definiować również to, co się w niej zawiera" – tłumaczyła Małgorzata Kuciewicz z Centrali projekt, dzięki któremu można zobaczyć, że pozornie puste przestrzenie w mieście pełne są detali, elementów czy zdarzeń, których na co dzień się nie dostrzega.
Nowe rozumienie przestrzeni jest też elementem projektów ekspozycji, które opracowuje Centrala. Projektując wystawy członkowie grupy odchodzą od tradycji ustawiania eksponatów w salach – ich działania udowadniają, że samym organizowaniem przestrzeni wystawowej można wpłynąć na jej odbiór. Zespół Grupy Projektowej Centrala analizuje dokonania swoich poprzedników, architektów kreujących nie zamknięte ścianami obiekty, a całe przestrzenie. Projektując m.in. ekspozycję polską na Triennale w Mediolanie w 2016 roku stworzyli "przestrzenny relief", będący nawiązaniem do eksperymentalnych projektów wystawienniczych Oskara Hansena i Wojciecha Zamecznika, które ci zrealizowali w Mediolanie w połowie XX wieku.
Idee Oskara Hansena stały się punktem wyjścia także dla projektów ekspozycji, tworzonych na zamówienie Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. MSN od lat zajmuje się promowaniem i prezentowaniem dokonań Hansena na świecie – Centrala była odpowiedzialna za projekty wystaw, prezentowanych m.in. w 2014 roku w MACBA w Barcelonie, w 2015 w Serralves Museum w Porto i w 2016 w Yale School of Architecture w New Haven. I tu celem było wykreowanie takiej przestrzeni ekspozycyjnej, która sama z siebie pozwalała lepiej zrozumieć i poczuć wizjonerskie koncepcje autora Linearnego Systemu Ciągłego i koncepcji Formy Otwartej.
W 2018 roku Grupa Centrala, wraz z artystą Jackiem Damięckim i rzeźbiarką Izą Tarasewicz, pod wodzą kuratorki Anny Ptak opracowała wystawę w polskim pawilonie podczas 16. Międzynarodowego Biennale Architektury w Wenecji. Ekspozycja pt. „Amplifikacja natury” była wizualną interpretacją wieloletnich badań, które członkowie Centrali prowadzili nad dorobkiem niektórych architektów drugiej połowy XX wieku, zespołu Jerzego Sołtana czy Oskara Hansena.
Widok z wystawy "Amplifikacja natury": Pawilon Polski na 16 Międzynarodowej Wystawie Architektury – La Biennale di Venezia, 2018, projekt: Centrala we współpracy z Izą Tarasewicz i Jackiem Damięckim, fot. Anna Zagrodzka
Wystawa miała udowadniać, że:
Architektura wzmacnia działanie sił naturalnych – nie istnieje bez przyrody, ponieważ jest jej częścią. Sposób, w jaki człowiek usiłuje zamieszkiwać świat, zależy od tego, na ile planeta Ziemia daje możliwość utrzymania na niej życia dzięki takim siłom, jak światło, grawitacja, krążenie wody.
W Wenecji pokazano projekty, które ucieleśniają tę ideę: kompleks sportowy Warszawianka, dom Hansenów w Szuminie czy niezrealizowany „Nawodny pawilon obrotowy” Jacka Damięckiego.
Strona internetowa Centrali: www.centrala.net.pl
Freespace – Biennale Architektury o współczesnej przestrzeni
Krzysztof Banaszewski
Małgorzata Kuciewicz
jan strumiłło
