Poemat Seweryna Goszczyńskiego powstał w latach 1826–1827. Fragmenty "Zamku kaniowskiego" zostały ogłoszone w "Dzienniku Warszawskim" (1827–1828), a cała powieść ukazała się w Warszawie w 1828 roku. W kreacji poetyckiego świata autor w nowatorski sposób posłużył się folklorem ukraińskim.
Utwór zawiera mocno zakorzenione w ludowych wyobrażeniach motywy wzajemnego przenikania się świata ziemskiego i nadzmysłowego, jak również silnych związków ludzi i przyrody. Autor nawiązał w swoim poemacie do ruchu koliszczyzny – co w Ukrainie XVIII wieku oznaczało "usługę dworską uzbrojonych chłopów strzegących kolei" – czyli do powstania chłopskiego skierowanego przeciwko szlachcie i duchowieństwu, z powodu zaostrzenia pańszczyzny, narzucania obrządku unickiego i zawiązania wrogiej dyzunitom konfederacji barskiej.
Antyszlacheckie powstanie chłopów wybuchło na terenie Prawobrzeżnej Ukrainy (historycznej krainy leżącej na prawym brzegu Dniepru, obecnie będącej częścią Ukrainy) w 1768 roku. Z buntem tym związana jest rzeź w Humaniu, podczas której rebelianci zamordowali blisko dwieście tysięcy osób – uciekinierów szlacheckich oraz Żydów – w tym wiele kobiet i dzieci. Powstanie krwawo stłumiły wojska rosyjskie i polskie.
Na tle tych burzliwych wydarzeń Goszczyński opowiada historię nieszczęśliwej miłości kozackiej pary: Nebaby i Orliki. Gdy kobieta, pomimo zapewnień o głębokim uczuciu do Kozaka wychodzi za mąż za Polaka, rządcę kaniowskiego zamku, krewki bohater postanawia na obojgu się zemścić. Na drodze do spełnienia zamiaru staje jednak widmo Kseni, dziewczyny skrzywdzonej ongiś przez Nebabę.
Pierwsze lata młodości Kozaka Nebaby upłynęły w rodzinnym Białozorze. W tej samej wsi mieszkała z lekka obłąkana Ksenia. Dziewczyna każdej nocy wychodziła nad brzeg jeziora, gdzie oczekiwała pojawienia się nieziemskiego kochanka, który miał do niej przybyć w postaci ognistego latawca.
Wiara w związki ziemian z mieszkańcami z zaświatów była wówczas w Ukrainie dość powszechna. Nebaba skorzystał z okazji i postarał się, aby Ksenia wzięła go za obiekt wytęsknionej miłości. Udało się – rozkochana w swoim zwodzicielu, szybko zaczęła go zadręczać uczuciami, co nie uszło uwadze wiejskiej społeczności, aż jej docinki pchnęły gwałtownego Kozaka na ścieżkę zbrodni.
Szczęśliwie wyłowiona z wody Ksenia powróciła z czasem do życia, choć jej pogłębione wypadkiem obłąkanie uchodziło w oczach gminu za oczywiste związki dziewczyny z piekłem. Udręczony zalotami – tym bardziej niemiłymi, że "szatańskimi" – Nebaba, porzuca rodzinne strony. Przypadek sprowadza go do Kaniowa.
Przymioty junackiej młodości zjednują mu przychylność kozackiej starszyzny. Zostaje atamanem i zakochuje się z wzajemnością w pięknej Orlice. Niestety miłość obojga miała wkrótce sprowadzić na nich kolejne nieszczęścia.
Zaczynają się one w chwili, gdy brat Orliki, pilnujący nocą ciała powieszonego winowajcy, zwabiony znajomym głosem odchodzi z powierzonego mu stanowiska w pobliskie zarośla. W tym czasie ze sznura znika wisielec, za którego utratę – prastarym zwyczajem – strażnik musi dać gardło. Za uratowanie bratu życia niemiły Orlice Polak, rządca kaniowskiego zamku, narzuca jej się jako mąż.
Powracający z podróży Nebaba dowiaduje się o ślubie obojga i obmyśla plan zemsty. Ukrainą wstrząsają akurat liczne powstania. Kozacki ataman trafia do obozu Szwaczki, jednego z przywódców, żeby razem wyruszyć na zamek kaniowski.
W okolicach Kaniowa pojawia się nagle widmo obłąkanej Kseni, która odnajduje Nebabę i domaga się jego miłości. Po raz kolejny Kozak dopuszcza się zbrodni. Zraniona przezeń Ksenia nadal jednak żyje.
Zniecierpliwiony biernością Szwaczki młody ataman sam uderza na kaniowski zamek. Tymczasem jego nowa rządczyni Orlika, nie mogąc znieść okrucieństw obmierzłego męża – nie dotrzymał słowa w kwestii darowania życia bratu – zabija go nocą. Zaatakowany zamek kaniowski płonie, grzebiąc Orlikę pod gruzami.
Pojmany przez Polaków ranny Nebaba zostaje wbity na pal. Do na wpół przytomnego kochanka podchodzi wówczas Ksenia. Egzekwuje na nim ostatni pocałunek, który kończy również jej nieszczęsne życie.
Piekła za wojną zatrzaśnięto bramę.
Znów tenże pokój i zbrodnie te same!
Postać Kseni staje się wcieleniem demona przysłanego na ziemię nie tylko po to, żeby ukarać swojego oprawcę, lecz również w celu przepowiedzenia potwornych wydarzeń, jakie wkrótce miały się rozegrać. Dzieła zaliczane do nurtu "czarnego romantyzmu", przesiąknięte były mrokiem i melancholią, charakteryzowały się również ukazywaniem ludzi jako istot z natury słabych, skłonnych do grzechu. Losy bohaterów utworu jak i wypadki historyczne są w nim uzależnione od ingerencji sił zła, które aktywnie uczestniczą w ziemskim planie dziejów.
Sewerynowi Goszczyńskiemu w "Zamku kaniowskim" udało się stworzyć poezję pierwotną, wynikającą z faktu, że żył blisko i poufale ze swoim ludem i był pod przemożnym wpływem jego wyobrażeń. Kozak Nebaba został przez autora wyposażony w rysy bohatera bajronicznego; buntownika, którego sumienie obciąża świadomość popełnionej niegdyś zbrodni. Z kolei podjęcie przez poetę tematu rewolucji wynikało z jego własnych przekonań i doświadczeń jako konspiratora i agitatora politycznego.
Komu rózgami ojciec zasieczony,
Czyja się panu podobała żona,
Komu najmilsza córka pogwałcona,
Kogo zbawiono lubej narzeczonéj, –
Na ojca boleść, na smutek matczyny,
Na hańbę dzieci, na łaskę dziewczyny
Tego zaklinam, wołam po imieniu,
Niechaj wyjedzie i stanie tu przy mnie!
"Zamek kaniowski" Goszczyńskiego jest jednym z pierwszych w Polsce utworów o rewolucji. Wraz z "Marią" Antoniego Malczewskiego i "Konradem Wallenrodem" Adama Mickiewicza należy do najwybitniejszych polskich powieści poetyckich. Doczekał się przekładów na języki: niemiecki, francuski, rosyjski, czeski i włoski.