Słyszymy się? Nieznane kierunki polskich słuchowisk

festiwal-kuronia-2016-fot-tomasz-gzell-pap_20160528_1s7.jpg, default, Słuchowisko dokumentalne zainaugurowało Festiwal im. Jacka Kuronia 2016. Słuchowisko "Jutro będzie słońce”, zaprezentowane w formule silent disco przy, center

#muzyka

#literatura

Porzucenie narracji na rzecz dźwiękowych kolaży, nawiązywanie do formy dokumentu i audiobooku czy w końcu wyjście poza radio i rozszerzenie kanałów dystrybucji – wbrew pozorom, najlepsze lata słuchowisko ma wciąż przed sobą!

Warszawa. Peron na stacji metra Plac Wilsona. Jest siódma trzydzieści rano. W oczekiwaniu na pociąg setki zaspanych oczu wpatrują się w świecące ekraniki, wchłaniając wszystko, co jaskrawe piksele mają do przekazania. Mało kto nosi słuchawki czy interesuje się dźwiękami, które otaczają współpasażerów: nawet ciężki, rytmiczny stukot nadjezdżających wagonów nie jest w stanie oderwać podróżnych od swoich smartfonów. Tak, proszę państwa, żyjemy w czasach tekstu, memów i jpg-ów. Czy słuch jako jeden z kluczowych zmysłów przechodzi do lamusa? Czy nadal istnieje miejsce w naszym życiu na dźwięk? Może tak, ale trzeba wiedzieć, gdzie go szukać. I to wcale nie jest takie proste, jak włączanie telefonu komórkowego i jednym zgrabnym ruchem przesuwanie palcem po ekranie.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Realizacja słuchowiska w studio nagrań Polskiego Radia. Przy mikrofonie bohaterowie słuchowiska radiowego, aktorzy Tadeusz Cygler i Rena Tomaszewska. Siedzi spiker Jerzy Bokiewicz, z prawej reżyser Jan Koecher. Warszawa, 17-08-1946, fot. Stanisław Dąbrowiecki / PAP

Obrazek

sluchowisko-polskie-radio-fot-stanislaw-dabrowiecki-pap_19460817_007.jpg

Na przecięciu sztuk

W poszukiwaniu ciekawych dźwięków prędzej czy później trafi się na słuchowisko. No tak, ale czym właściwie jest słuchowisko?

Dla jednej grupy odbiorców ta forma ściśle kojarzy się z Teatrem Polskiego Radia, w którym do dziś realizowane są ambitne produkcje na potrzeby poszczególnych anten publicznego nadawcy. To właśnie Polskie Radio wydaje się tworzyć naturalne środowisko do tworzenia słuchowisk. Jednak pierwsze polskie słuchowisko, zrealizowane w latach 20. XX wieku, może nieco odbiegać od naszych wyobrażeń na ten temat: – Pierwsze polskie słuchowisko, czyli rzecz napisana specjalnie dla radia, był scenariuszem swoistego eventu dźwiękowego. Niestety, Pogrzeb Kiejstuta znamy dziś tylko z opisów – mówi nam Krzysztof Sielicki z Teatru Polskiego Radia. – Używając dość prostej techniki, wileńscy twórcy przeprowadzili coś w rodzaju transmisji z pogrzebu legendarnego, niemal bajkowego władcy Litwy. Jak można wydedukować, mikrofony stały w kilku miejscach miasta, nad rzeką, w studiu, a ekipa techniczna wraz aktorami i widzami przechodziła jakąś drogę w plenerze. Nawet dzisiaj nie za często zdarzają się podobne akcje artystyczne – dodaje Sielicki.

To właśnie dzięki ambitnemu podejściu reżyserów dźwięku Teatru Polskiego Radia, polskie słuchowiska wciąż zdobywają nagrody. Jednym z ważniejszych przykładów jest Prix Europa z 2013 roku dla słuchowiska “Andy” autorstwa Krzysztofa Czeczota i po mistrzowsku udźwiękowionego przez Andrzeja Brzoskę w systemie Dolby Pro Logic II. W produkcji Czeczot połączył własny scenariusz ze słuchowiskiem “Moskwa-Pietuszki” z 1991 roku.

Dla innej grupy słuchowisko niekoniecznie musi być związane z radiofonią – w końcu twórcom słuchowisk coraz częściej udaje się wychodzić poza kontekst antenowy. Mimo to, jak podkreśla Anna Szamotuła, przez ponad dekadę związana z rozgłośnią Politechniki Poznańskiej Radio Afera, ich produkcja nadal pozostaje niszą. Choć Szamotuła jest autorką słuchowisk i jedną z pomysłodawczyń – wraz z Patrykiem Lichotą i Marią Marcinkiewicz-Górną – stworzenia w 2016 roku poznańskiego Festiwalu Słuchowisk, to sama ma problem z określeniem, czym jest ten gatunek. Z czego ten problem wynika? Choćby z tego, że wraz z “atomizacją kanałów dystrybucji” wzrasta liczba gatunków słuchowisk, które mogą porzucać linearną narrację na rzecz form bliższych sound artowi. – Współcześnie ta definicja się faktycznie poszerza, a poprzez Festiwal Słuchowisk chcieliśmy ją aktualizować z poszanowaniem podstawowych kryteriów – tłumaczy Patryk Lichota. – Już samo stworzenie festiwalu, na którym zapraszamy publiczność do wspólnego słuchania słuchowisk, poszerza definicję. Sugerujemy chociażby warunki odtworzenia, np. zapraszając do scenograficznie przygotowanej przestrzeni (często będącej nieczynnym budynkiem, pustostanem), grając z jej przeszłością i charakterem. Słuchowisko może więc być instalacją z wielokanałowym systemem audio.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Słuchowisko Shell Shock, fot. dzięki uprzejmości Festiwalu Słuchowisk w Poznaniu

Obrazek

festiwal_sluchowisk_shell_shock.jpg

Przykładem takiego typu słuchowiska-instalacji może być “Shell Shock” autorstwa Tomasza Platy, udźwiękowione przez We Will Fail wraz z instalacją świetlną autorstwa Wojciecha Pusia. Powstałe w ramach projektu “Nowe słuchowiska” w Instytucie Teatralnym “Shell Shock” także zaprezentowano na tegorocznej edycji Festiwalu Słuchowisk. Pomimo “tradycyjnej” narracji, która przedstawia Władysława Strzemińskiego i Stanisława Ignacego Witkiewicza jako kombatantów pierwszej wojny światowej przeżywających swoistego rodzaju zespół stresu pourazowego, “Shell Shock” bardziej przypomina instalację rodem z galerii sztuki nowoczesnej niż dzieło, którego można wysłuchać jadąc metrem do pracy.

Dokument czy słuchowisko?

W ostatnich latach można zauważyć osobliwe odejście słuchaczy od tradycyjnych form radiowych na rzecz form bardziej eksperymentalnych. Przejawem tego trendu jest pojawienie się chociażby takich spotkań jak poznański Festiwal Słuchowisk czy czerpiące z sound artu Sanatorium Dźwięku w Sokołowsku. Nie tylko tam można spotkać się z opinią, że radio straciło swoją “magię”. Sztywne ramówki i skostniałe struktury publicznych rozgłośni wręcz zniechęcają autorów do tworzenia słuchowisk specjalnie dla odbiorców czysto “radiowych”.

Są i wyjątki, które zazwyczaj sytuują się w sferze dokumentu radiowego. Tu warto wymienić audycje Studia Dokumentu i Reportażu Polskiego Radia, reportaże Agnieszki Czyżewskiej-Jacquemet czy Moniki Hemperek z Radia Lublin czy Małgorzaty Żerwe z Radia Gdańsk. To tylko polskie przykłady, inne kraje Europy wprost przeżywają renesans nowych form radiowo-dokumentalnych. Najwyraźniej dostrzeżemy to – i przede wszystkim usłyszymy – na festiwalu Hearsay w Irlandii. To tu są przedstawiane najciekawsze dokumenty, których forma bliska jest słuchowiskom, a ich producentami nie są publiczne “rozgłośnie-molochy”, lecz małe wytwórnie czy nawet pojedynczy twórcy.

Przy wszelkich próbach porzucenia radiofonii jednak to medium pozostaje dla autorów kluczowe. Przykład pierwszy z brzegu – wyemitowane w 2014 roku przez IV Program Polskiego Radia multimedialne słuchowisko “Radioterapia” którego tematem był konkurs dla twórców scenariuszy w ramach akcji Radiowego Teatru Wyobraźni. Słuchowisko w reżyserii Xawerego Żuławskiego było bodaj pierwszą w Polsce próbą połączenia najlepszej tradycji radiowej ze współczesnym przekazem obrazkowym.

Twórcy Teatru Polskiego Radia [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Nieco bardziej tradycyjne formy słuchowiskowe pozostają w eterze m.in. dzięki taki ludziom jak scenarzystka Anna Dykczak, która w 2015 roku wraz z mężem Kordianem Piwowarskim stworzyła dla Polskiego Radia “La Soupe Des Fraises”. Trzy lata później napisała i wyreżyserowała słuchowisko o powrocie do ojczyzny polskiej emigrantki z Londynu – “Papugi w Richmond Park”, a w 2019 roku wyreżyserowała słuchowisko scenariusza Janusza Łastowieckiego pt. “Narożnik”, który wcześniej zdobył nagrodę w konkursie Teatru Polskiego Radia i Stowarzyszenia ZAiKS. Rzecz jasna, przy wszystkich tych produkcjach za konsoletą siedział Andrzej Brzoska. – Pochodzę z środowiska filmowego, dzięki czemu wydaje mi się, że moje słuchowiska są bardziej wizualne niż teatralne – zdradza Dykczak. – Uwielbiam fakt, że radio stanowi medium bezpośrednie, a zarazem intymne. W momencie, kiedy pojawi się dobry scenariusz, należy dobrać obsadę i po prostu go zrealizować. Tutaj chodzi tylko o słowo, głos i efekty dźwiękowe – cała reszta dzieje się w głowach słuchaczy. Myślę, że współtworzenie w ten sposób słuchowiska razem ze słuchaczami jest bardzo inspirujące.

Audio

PĘPĘPĘ

Młoda fala na falach eteru

Okazuje się, że zainteresowanie tworzeniem słuchowisk jest nadal duże. W 2019 roku odbyła się pierwsza edycja kursu reżyserii radiowej prowadzonego przez Szkołę Wajdy i Teatr Polskiego Radia. – Jest tam już dziesięciu reżyserów niemal przygotowanych do pracy w studiu PR – mówi Krzysztof Sielicki. Dwie absolwentki owej szkoły to wymieniona wcześniej Anna Szamotuła oraz Paulina Pikiewicz, która wraz z polonistką Weroniką Stencel prowadzi w krakowskiej rozgłośni studenckiej UJOT FM audycję PęPęPę. – To był nasz wspólny pomysł, żeby na antenie Radia UJOT FM przeczytać moje teksty artystyczne, poprzeplatać je odpowiednią muzyką, a potem o nich podyskutować – tłumaczy projekt Stencel. – Były to krótkie opowiastki pisane przeze mnie pod wpływem impulsu np. o Gorylu, o rozciągliwym Gonzo, o Ciumbalaji Perlistej, o Deserowym Jamniku… Jak się okazało, były całkiem zgrabne i spodobały się innym, bo w 2019 roku właśnie te nagrania zdobyły główną nagrodę na Festiwalu im. Marii Czubaszek i możliwość emisji w Trójce – dodaje Stencel a ja zacząłem się zastanawiać, czy twórcy urodzeni w latach 90. XX wieku nie mają większej swobody i odwagi w realizacji słuchowisk. – Być może, choć nie zakładałbym takiego podziału – mówi Patryk Lichota. – Na pewno słuchowisko inaczej przedostawało się do tych ludzi, radio nie było już tym podstawowym nośnikiem. Stąd czasem faktycznie traktują nie-słuchowiska z większą swadą. Choć równie często spotykałem się z tendencjami, żeby osiągnąć ten klasyczny format jako coś już egzotycznego i przez to atrakcyjnego. Generacja urodzona w latach 90. mocno naznaczona była doświadczeniem internetu, a także grami wideo, które w zakresie upowszechnienia interactive audio zrobiły bardzo dużo. To faktycznie uformowało inną wyobraźnię, a korzystanie z narzędzi software’owych było bardziej naturalne. Także w warstwie dramaturgicznej możemy zaobserwować zmiany: narracja nie jest linearna, często stanowi wiele równoległych kanałów, rozwidleń tekstowych czy po prostu buduje pole zjawisk akustycznych, po których odbiorca nawiguje i z których montuje swoje doświadczenie. Tylko to jest zbytnie uogólnienie, bo starsze generacje także sięgają po te rozwiązania – dodaje Lichota.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Paulina Pikiewicz i Weronika Stencel, twórczyni audycji PęPęPę, fot. dzięki uprzejmości autorkom

Obrazek

pepepe_2-2.jpg

Definicja na potrzebę odbiorcy

Ostatecznie może nie trzeba dokładnie określać pojęcia słuchowisko? Moje wątpliwości popiera Krzysztof Sielicki: – I tu wraca stare polskie słowo “słuchowisko” przypominające, że słucha się nie tylko jasno wyartykułowanych słów, linearnych opowieści, ale też rzeczy niejasnych, “szumów, zlepów, ciągów”, jak pisał wybitny poeta Miron Białoszewski. Tu widzę szansę na znalezienie nowej formuły dla słuchowiska, które zapewne w Polskim Radiu pozostanie takim, jakie znamy, natomiast już w niedalekiej przyszłości wysoką falą wejdzie w kanały internetowe.

Patryk Lichota przypomina, że popularność słuchowisk rośnie przy okazji rozwijania się platform streamingowych i dystrybuujących audiobooki. – To całkiem duży rynek, Polacy naprawdę słuchają więcej książek, a co za tym idzie również słuchowisk, rozpowszechnianych tymi samymi kanałami. Stąd powstały w ostatnich latach duże, komercyjne produkcje z gwiazdorskimi obsadami, znanymi kompozytorami i zespołami muzycznymi odpowiedzialnymi za warstwę muzyczną. Tu ontologie gatunkowe, między pieczołowicie udźwiękowionymi audiobookami a słuchowiskami, zaczynają się zacierać.

Niedawno ukazała się produkcja Audioteki pt. “Czarny Romans” – serial dokumentalny o Janie Wiesławie Polkowskim, bohaterze warszawskich legend. Twórcy chwalą się, że jest to “pierwszy polski audioserial zrealizowany na taką skalę”. Jednak chodzi nie tylko o superprodukcje. W końcu demokratyzacja mediów pozwala zrealizować słuchowisko każdemu, kto ma pomysł i dostęp do sprzętu. – Rośnie grupa niezależnych twórców audio art, którzy w rejestracji i przetwarzaniu dźwięków świata upatrują szansy na stworzenie sugestywnej opowieści o szybko zmieniającej się współczesności – mówi Sielicki. – Udało nam się wspólnie zrealizować i nadać kilka takich eksperymentalnych słuchowisk stworzonych przez poszukujących nowych form aktorów, pisarzy, reżyserów, muzyków (i to nie tylko z Polski). Mamy nadzieje, że to nie koniec. Na razie twórcy ci, często bliscy niektórym nurtowi muzyki współczesnej, awangardowej poezji itp., swoje prace przedstawiają głównie na YouTubie. Jedno jest pewne: wszystkie media elektroniczne, także radio stają na progu wielkiej rewolucji zmieniającej przede wszystkim układ nadawca – odbiorca. Odbiorca przestaje być anonimowy.

A więc to, czym jest słuchowisko, zależy już tylko od nas, słuchaczy.

Język Polish