Niewolnicy świata utopii – kino Piotra Szulkina | Artykuł

Niewolnicy świata utopii – kino Piotra Szulkina

golem_fn.jpg, default, Kadr z filmu "Golem", reżyseria: Piotr Szulkin, 1979, fot. Studio Filmowe Zebra/Filmoteka Narodowa/www.fototeka.fn.org.pl, center, #000000

#film

Nie wierzył w komunizm, ale daleki był mu opozycyjny heroizm. Krytykował Kościół, a w religii widział narzędzie potencjalnego zniewolenia, ale jego kino przesiąknięte jest tęsknotą za Bogiem. Opowiadał o ludzkiej skłonności do przemocy i okrucieństwa, i potrzebie iluzji, która choć na moment wyrwie nas z obłędu rzeczywistości.

Był jednym z najoryginalniejszych twórców w historii polskiego kina, a zarazem jednym z tych, którzy za swoją osobność płacili cenę długoletniego milczenia. Wizjoner o osobowości odludka, intelektualista rozmiłowany w amerykańskim kinie gatunków i poeta szukający niejednoznaczności i uciekający przed tym, co nazbyt dosłowne. W nadwiślańskim filmie był jednym z najbardziej wyrazistych głosów, a zarazem jednym z tych najcichszych.

Bo Szulkin zawsze trzymał się nieco z boku. Zbyt nonkonformistyczny, by wpisywać się w obowiązujące mody i zbyt niepokorny, by nie robić sobie wrogów. W czasach PRL-u gnębiony za antysocjalistyczne poglądy, w nowej Polsce lat 90. nie mógł znaleźć sobie miejsca jako szczery socjaldemokrata. Także w branży był nieco z boku – choćby dlatego, że drwił z fałszywych mitów, jakie filmowe środowisko tworzyło na temat Szkoły Filmowej czy etosu zespołów filmowych. I choć Krzysztof Kłopotowski nazywał go "zakneblowanym prorokiem", to knebel Szulkina był w dużej mierze jego osobistym wyborem.

"Nie interesuje mnie Solidarność, nie interesuje mnie KC, nie interesuje mnie fantastyka. Interesuje mnie człowiek" – mówił w wywiadzie rzece, jakiego udzielił Piotrowi Mareckiemu i Piotrowi Kletowskiemu. Umieszczany po różnych stronach polityczno-społecznych sporów stał z boku, by widzieć ostrzej i wyraźniej, by poprzez zaangażowanie po którejkolwiek ze stron nie stracić własnej perspektywy.

Fantasta moralnego niepokoju

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kadr z filmu "O-bi, O-ba. Koniec cywilizacji", reżyseria: Piotr Szulkin, 1984. Na zdjęciu: Krzysztof Majchrzak,
fot. Renata Pajchel/Studio Filmowe Zebra/Filmoteka Narodowa/www.fototeka.fn.org.pl

Obrazek

obi-oba_koniec_cywilizacji_fn.jpg

Osobny był także jego język. Podczas gdy polskie kino lat 70. rozliczało się z własnym moralnym niepokojem i zaglądało pod podszewkę peerelowskiej rzeczywistości, Szulkin porzucał realizm na rzecz fantastyki. Używał jej jako kostiumu. Jego fantastyczne opowieści nie były ucieczką od rzeczywistości, ale jej głębokim zapisem – przenikliwą analizą paradoksów świata i opowieścią o ludzkiej naturze zdolnej do piękna i okrucieństwa.

Fantastyka fascynowała go od wczesnej młodości. Opowiadając o swoich pierwszych ważnych lekturach, Szulkin wymieniał Verne’a z jego umiłowaniem szczegółu, a także Herberta George’a Wellsa, który na zawsze zmienił jego sposób myślenia o świecie i ludziach. Odkąd przeczytał pierwsze jego powieści, marzył, by zrealizować adaptację "Wyspy doktora Moreau", opowieści "o tym, jak powstaje bóg". Od Wellsa czerpał umiejętność łączenia socjologicznej obserwacji z fabularnymi schematami kina gatunków.

Innego (końca) świata nie będzie

Thumbnail — Kadr z filmu "Golem", reżyseria: Piotr Szulkin, 1979, fot. Romuald Pieńkowski /Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny/http://fototeka.fn.org.pl

Jego fantastyczne filmy, od "Golema", przez "Wojnę światów", "O-bi, o-ba. Koniec cywilizacji", aż po "Ga-ga. Chwała bohaterom", ufundowane zostały na wellsowskim podziale na świat zwycięzców i przegranych, panów i niewolników.

Na ekranie Szulkin kreślił skrajnie ponurą wizję świata znajdującego się w stadium rozpadu i ludzkości, która napędzana jest przez gen samozagłady. Przyglądał się mechanizmom władzy, ale nie interesowało go kreślenie politycznych paralel, ale zrozumienie, skąd bierze się ludzka potrzeba wiary w lepszy, uporządkowany system – socjalistyczny czy jakikolwiek inny. Jego bohaterowie – outsiderzy zyskujący świadomość własnej odmienności – buntowali się nie tylko wobec władzy, ale i swoich współbraci. Bo utopie Szulkina tworzone były przez masy. To one samodzielnie wytwarzały opresyjny aparat władzy i ucisku.

Choć w czasach PRL-u jego filmy czytane były jako antykomunistyczne obrazy, sam Szulkin odżegnywał się od łatwych, politycznych interpretacji swoich dzieł. Owszem, krytykował komunę, ale nie z pozycji filmowca-opozycjonisty, ale z pozycji człowieka przekonanego o tym, że nie ma ucieczki przed polityczną iluzją i zniewoleniem. Niewolnikiem stawał się bohater "Golema" – sztuczny człowiek stworzony z połączenia duszy artysty i ciała zbrodniarza, który odnajdywał w sobie ślady prawdziwego człowieczeństwa, a przebudzenie świadomości było też doświadczeniem Irona Idema (R. Wilhelmi), dziennikarza telewizyjnego z "Wojny światów" próbującego wyrwać się z niewoli politycznych decydentów, czy też Softa (J. Stuhr), czyli konformistycznego urzędnika z "O-bi, o-ba. Koniec cywilizacji", a także bohatera granego przez Daniela Olbrychskiego w "Ga-ga. Chwała bohaterom".

Peerelowska publiczność czytała te filmy jako antykomunistyczne manifesty, ale Szulkin opowiadał w nich o uniwersalnych mechanizmach władzy, o ludzkiej potrzebie zniewolenia i o genie wolności, który pozwala te kajdany zrywać. Fantastyczna tetralogia była bowiem opowieścią o człowieczeństwie, a nie wypaczeniach komunizmu.

W świecie cenzorów

Video embed

O-BI, O-BA: THE END OF CIVILIZATION | O-BI, O-BA: KONIEC CYWILIZACJI Trailer

Polityczne tropy, które rozsiane były w jego filmach, nie ułatwiały Szulkinowi życia. Raz za razem reżyser musiał mierzyć się z urzędowymi konsekwencjami swoich artystycznych wyborów. Tak było choćby z pełnometrażowym debiutem – "Golemem". Niedługo przed planowanymi zdjęciami do filmu Szulkin został wezwany przez Stanisława Różewicza do Zespołu TOR, by dowiedzieć się, że zespół nie może wziąć odpowiedzialności za jego film, a zdjęcia się nie odbędą. Szulkinowi udało się zadebiutować jedynie dzięki Januszowi Morgensternowi, który szybko przygarnął go pod dach raczkującego wówczas studia Perspektywa.

Ale problemy miał także z kolejnymi filmami. W trakcie kolaudacji jego "Wojny światów", kolejni kolaudanci (wojskowi, policyjni, z ramienia Komitetu Centralnego i wydziału do spraw cenzury) z oburzeniem reagowali na jego obraz. W końcu minister przerwał kolaudację i zaprosił reżysera do gabinetu, by powiedzieć, że jeśli przepuści jego film, zapewne straci stanowisko. Szulkin uścisnął mu dłoń i podziękował za szczerość. Wiedział, że nie może wymagać od komunistycznego urzędnika heroicznej postawy. Mimo to film został dopuszczony do pokazów. A kilka miesięcy później urzędnika nie było już na stanowisku.

Niewolnicy utopii

Polityczna rzeczywistość była jego pożywką, choć Szulkin nigdy nie przekładał jej na ekranową rzeczywistość w sposób bezpośredni. Zapożyczona, przefiltrowana, wracała jako metafora.

Tak było choćby ze Sprawą Jedenastu, w której o próbę obalenia ustroju PRL oskarżono polskich opozycjonistów na czele z Jackiem Kuroniem, Adamem Michnikiem i Zbigniewem Romaszewskim. Ich historia dla Szulkina stała się punktem wyjścia do stworzenia "Ga-ga. Chwała bohaterom".

Za opowieścią o prawdziwym bohaterstwie i prawdziwej opresji reżyser widział coś więcej: teatr, w którym każdy ma do odegrania swoją rolę. Widział, że władza potrzebuje grozić, ale nie może tworzyć męczenników. I rozumiał, że także aresztowani opozycjoniści poniekąd skazani są na swój heroizm. Zafascynowany antyromantycznym kinem Andrzeja Munka starał się jak on patrzeć na rzeczywistość – próbując dostrzegać głęboko ukryte mechanizmy, a nie efektowną powierzchnię zdarzeń i mitologiczną osnowę. Zafascynowany sprawą Michnika i Kuronia stworzył opowieść o Bohaterze (D. Olbrychski), który staje się marionetką w rękach władzy i uczestnikiem wielkiego spektaklu reżyserowanego ku uciesze gawiedzi.

Zniewolony umysł

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kadr z filmu "Wojna światów", reżyseria: Piotr Szulkin,1981. Na zdjęciu: Roman Wilhelmi, Zbigniew Buczkowski, fot. Jerzy Kośnik /Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny/

Fototeka

Obrazek

wojna_swiatow_fn.jpg

Szulkina interesowały uniwersalne mechanizmy rządzące życiem społecznym. Przede wszystkim zaś – zakorzeniona w każdym z nas skłonność do przemocy.

W otwierającej scenie "Wojny światów" bohater grany przez Romana Wilhelmiego jest świadkiem dziwnej, brutalnej zabawy. Oto pewien mały chłopiec kopie drugiego chłopca, który chodzi na czworaka, a do szyi ma przywiązaną smycz. Czysty obraz bezinteresownej agresji. Kiedy Iron Idem próbuje przerwać tę zabawę, bity chłopiec prosi go, by dał sobie spokój. Nie da się zatrzymać spektaklu przemocy.

W tej krótkiej scenie Szulkin streszcza swą filmową opowieść o ludziach skazanych na zniewolenie i przemoc. Jego bohaterowie są niszczeni przez system, ale zarazem to oni ów system tworzą. Ofiary i kaci są częścią tego samego społecznego układu, uczestnikami gry, której reguły – jakkolwiek okrutne by nie były – akceptują i tworzą.

Bohaterowie Szulkina próbują wyrwać się ze stworzonego w ten sposób zaklętego kręgu. Iron Idem, dziennikarz telewizyjny z "Wojny światów" postanawia zbuntować się wobec swych politycznych mocodawców i zajrzeć pod podszewkę rzeczywistości. Jego bunt okaże się jednak daremny – nawet heroiczna próba odrzucenia niewoli skazana jest na porażkę, a sam Idem nawet w momencie buntu okaże się jedynie marionetką w rękach władz. Bo niewola jest w nas, zdaje się mówić reżyser "Golema", a próba wyrwania się ze świata iluzji skazana jest na niepowodzenie.

W pętli

Pisząc o relacjach między polityczną rzeczywistością PRL i kinem Szulkina, Tadeusz Lubelski notował: "brudne science-fiction Szulkina skomponowane zostaje z elementów bezpośrednio przeniesionych z pejzażu ówczesnej Polski, relacje między ludźmi oparte są na zasadzie słabszy-silniejszy, a anonimowa władza manipuluje ludzką masą za pomocą telewizji".

W filmowym uniwersum Szulkina media są bowiem jednym z narzędzi opresji. W "Wojnie światów" to telewizja staje się smyczą, na której prowadzić można zniewolone społeczeństwo. W "Ga-ga. Chwała bohaterom" bohater Daniela Olbrychskiego ma być ofiarą publicznej egzekucji transmitowanej na ekranach telewizorów i starannie wyreżyserowanej przez "władców przekazu".

Temat medialnego zniewolenia obecny jest także w pozostałych obrazach Szulkina – w "Golemie" symbolem zafałszowanego obrazu świata są gazety, którymi wiatr miota po pustych ulicach. Motyw wtykanej w usta gazety jak refren powraca w filmach Szulkina wraz z kilkoma innymi – choćby z motywem katarakty – symbolicznego zaślepienia bohaterów żyjących w zniewoleniu.

Postaci Szulkinowskich filmów żyją w świecie, w którym media wyparły literaturę, nie przejmując jednak jej funkcji. Zamiast diagnozować społeczne bolączki i pozwalać lepiej zrozumieć świat, medialne przekazy jedynie go zafałszowują, czyniąc swoich odbiorców bezwolnymi istotami. Jedną z najbardziej ponurych metafor takiego stanu rzeczy stworzył Szulkin w "O-bi, o-ba…" – w postapokaliptycznym świecie, w którym ludzkość żyje w wielkim atomowym schronie, książki są mielone i rozpuszczane w specjalnych kadziach, a pozyskana w ten sposób celuloza staje się pokarmem dla ciała, nie dla duszy. W tym świecie nawet Biblia staje się jedynie surowcem – ocaleje z niej jedynie skórzana okładka.

Wiara i władza

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Fragment plakatu autorstwa Andrzeja Pągowskiego do filmu "Ga ga chwała bohaterom", reżyseria: Piotr Szulkin, 1985, fot. Studio Filmowe Perspektywa

Obrazek

ga_ga_11.jpg

Ten metaforyczny obraz świata bez wiary jest jednym z wielu, w których Szulkin wyraża swoje przekonanie o roli religii. Bo u twórcy "Golema" także Kościół zasiada na ławie oskarżonych. Szulkin kreśli obraz religii jako systemu, który jest źródłem zniewolenia i narzędziem zarządzania ludzkim strachem i nadzieją.

Jeszcze w czasach PRL Szulkin z nieufnością podchodził do Kościoła jako instytucji. Miał z nim zresztą swoje prywatne zatargi, a w wywiadzie rzece udzielonym Piotrom Kletowskiemu i Mareckiemu wspominał, że dwa jego filmy ("Femina" oraz "Golem") znalazły się na liście filmów zakazanych przez Kościół. Także w nowej Polsce nie mógł pogodzić się z uprzedmiotowionym rozumieniem wiary i sojuszem władz kościelnych i świeckich – krytykował budowę pomnika Jezusa w Świebodzinie, z niesmakiem mówił o gigantomanii rodzimych budowli sakralnych, a o kulcie papieża w latach 90. mówił, że "nadgorliwość mediów zamieniła Jana Pawła II w Gomułkę".

Szulkinowska krytyka Kościoła najmocniej wybrzmiewała w ostatnich filmach tetralogii fantastycznej – "O-bi, o-ba…" oraz "Ga-ga. Chwała bohaterom". W pierwszym z nich Szulkin opowiadał o świecie po atomowej katastrofie i ludziach, którzy skrywają się w wielkim bunkrze, czekając na to, aż pewnego dnia przybędzie po nich Arka. Ta ostatnia okazuje się jedynie mitem stworzonym przez opresyjne władze, by łatwiej zarządzać swymi poddanymi, fałszywą nadzieją, w którą wierzyć chcą nawet najwięksi sceptycy.

Pierwotnie odczytywany jako alegoria Polski stanu wojennego (z brakami żywności i kwitnącym czarnym rynkiem), film Szulkina daleko przekraczał ramy politycznej pocztówki – był opowieścią o mechanizmach zarządzania ludzką nadzieją, opowieścią o "opium dla mas", o religii i mediach jako narzędziach pozwalających organizować ludzkie myślenie.

Także w "Ga-ga. Chwała bohaterom" Szulkin kierował ostrze oskarżenia w kierunku religii, opowiadając o rzeczywistości , "której władza wypowiada się językiem Kościoła przerobionym na modłę i użytek totalitarnego ustroju", zaś "partia staje się Kościołem, a Kościół partią". Nieprzypadkowo jedną z figur władzy był grany przez Henryka Bistę ksiądz, a świecka ceremonia będąca rodzajem oczyszczającego, okrutnego pikniku była osobliwym odtworzeniem śmierci Jezusa i dwóch łotrów.

Twórczość Szulkina, ufundowana na krytyce religii i Kościoła, jest w polskim kinie jedną z najciekawszych prób zmierzenia się z tematem wiary i próbą opisania jej paradoksów. Antyreligijne kino okazuje się bowiem opowieścią o tęsknocie za Bogiem i światem uporządkowanym według jego reguł. I choć twórczość Szulkina jest wyrazem głębokiej niewiary w człowieka, Boga, a także systemy społeczne, jednocześnie daje nadzieję na to, że także w kinie możliwa jest filozofia odarta z akademickich teorii i fantastyka odległa od infantylizmu.

ŹRÓDŁA:

K. Loska, "Piotr Szulkin – wyobraźnia apokaliptyczna", [w:] "Autorzy kina polskiego", G. Stachówna, J. Wojnicka [red.], Kraków 2004.
T. Lubelski, "Historia kina polskiego 1985-2014", Kraków 2015.
P. Marecki, P. Kletowski, "Piotr Szulkin. Życiopis", Kraków 2012.

Język Polish

ga ga chwała bohaterom

golem

wojna światów

literatura science fiction

Adam Wiśniewski-Snerg

stanisław lem