Bima, wieża i kabała
Co skrywało wnętrze archetypicznej "polskiej" synagogi? W centralnym punkcie nawy głównej tradycyjnie znajdowała się bima - tradycja ta wywodząca się od sefardyjskiego filozofa Majmonidesa (1135-1204) z czasem stała się stałym elementem wnętrz synagog aszkenazyjskich. Zasada umieszczenia bimy w centrum synagogi, ugruntowana przez XVI-wiecznego rabina Mojżesza Isserlesa z Krakowa, wywarła istotny wpływ na architekturę polskich synagog budowanych od XVI do XVII wieku. Według Piechotków, układ z bimą w centrum sprawiał że synagoga wewnątrz niczym nie przypominała kościoła.
W najstarszych polskich synagogach wolno stojąca bima otoczona była balustradą, żelaznymi bramkami lub altaną-baldachimem. (Takie wyposażenie miały Stare Synagogi w Krakowie i Pińczowie, jak również nieistniejąca już Synagoga Złotej Róży we Lwowie). Niedługo jednak pojawił się nowy element wnętrza polskich synagog, który znacząco zmienił jego wygląd.
Od drugiej połowy XVI wieku bima coraz częściej była otoczona czterema filarami. Taka konstrukcja, której celem było początkowo wsparcie dachu, z czasem przekształciła się w coś, co nazwano wieżą-bima. Jedną z najstarszych synagog, w której pojawił się ten nowy element wnętrza, była prawdopodobnie Synagoga Maharszala w Lublinie z 1567 roku. Podobne bimy można było znaleźć między innymi w synagogach w Przemyślu, Tarnowie i Rzeszowie.
Wygląd i ewolucja konstrukcji wieżowej bimy w synagogach w Europie wschodniej wiązano z falą XVII-wiecznego mistycyzmu chasydzkiego, który ostatecznie doprowadził do przeobrażenia judaizmu. Znaczącą rolę w tym procesie odegrał Zohar, najważniejsze dzieło mistyki żydowskiej, czyli kabały. Zgodnie z mistyczną wykładnią, oświetlona wieża-bima była źródłem, z którego spływały święte słowa Stwórcy.
Badacz tematu Thomas Hubka wskazuje, że to przekonanie mogło mieć swoje źródło w kabalistycznych opisach niebiańskich pałaców Boga. Opisy te często zawierały wizję nawy z kolumną pośrodku, mającą stanowić "kanał komunikacji" dla wznoszących się i schodzących dusz, modlitw i błagań.
Także w XVII wieku pojawił się nowy układ przestrzenny, który zrewolucjonizował architekturę polskich synagog. Był to tzw. układ dziwięciopolowy, w którym cztery kolumny lub filary w centrum synagogi dzieliły przestrzeń sali i dach na dziewięć części. Dzięki owym czterem dodatkowym filarom nowo budowane synagogi mogły być znacznie większe. Największe z nich to te w Rzeszowie (Synagoga Nowomiejska), Łańcucie, Pińsku i Lwowie (Podmiejska) – dwie ostatnie z nich uległy zniszczeniu.
