Wystawa "Frank Stella i synagogi dawnej Polski" to okazja do zapoznania się z twórczością artysty uznawanego za jednego z najważniejszych amerykańskich artystów XX wieku – żyjącą legendą, która wciąż tworzy, a jego dzieła zachwycają kolejne pokolenia miłośników sztuki. Przełomowy cykl prac Franka Stelli "Polskie miasteczka" ("Polish Village"), który jest prezentowany w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, odwołuje się do nieistniejącej już architektury polskich drewnianych synagog sprzed II wojny światowej.
Rysunki, obrazy i makiety, które wchodzą w jego skład, to abstrakcyjne wariacje na temat bożnic zniszczonych przez nazistów. Tytuły prac Stelli odnoszą się bezpośrednio do nazw miejscowości, z których pochodziły te synagogi. Są to Olkienniki, Łunna Wola, Bogoria, Odelsk i Lanckorona.
"Nad Europą po wojnie unosiły się miliony liter ze spalonych książek, nad Polską unosił się dym ze spalonych synagog" - mówił podczas konferencji Dariusz Stola, dyrektor Muzeum Historii Żydów Polskich. Dodał, że "nie ma lepszego miejsca do prezentacji kolekcji Franka Stelli niż nasze muzeum, gdzie u wejścia znajduje się zrekonstruowana XVII-wieczna drewniana żydowska synagoga z Gwoźdźca".
W jaki sposób współczesna legenda amerykańskiej sztuki zetknęła się z nieistniejącymi dziełami żydowskiej sztuki sakralnej? Łącznikiem tych dwóch światów była książka polskich architektów i badaczy architektury – Marii i Kazimierza Piechotków "Bramy Nieba. Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej", która w latach 70. wpadła w ręce Stelli (poszerzone wydanie ukaże się w lutym 2016).
Piechotkowie prowadzili wieloletnie badania na temat architektury sakralnej Żydów polskich, korzystając m.in. z materiałów zebranych jeszcze w okresie międzywojennym w ramach inwentaryzacji przeprowadzanej przez Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej. Dotarli do setek fotografii, dokumentów, przekrojów i planów rozproszonych w międzynarodowych archiwach i zbiorach prywatnych, które następnie znalazły się w opracowanych przez nich albumach.
Te "polskie obrazy" – jak je określił sam artysta na konferencji prasowej – stworzył w latach 1970-1974 i stanowiły one zasadniczy zwrot w jego sztuce.
"Zainteresowały mnie rysunki i zdjęcia synagog w Polsce, a pewnie i w Rosji, które Niemcy zniszczyli posuwając się przez Polskę ku Rosji. Zainteresowałem się tą ideą, ponieważ był w nią wpisany ruch abstrakcji – mówił Stella. – Zafascynowany pięknem żydowskich bożnic rozpocząłem wtedy pracę nad cyklem "Polskich miasteczek" ("Polish Village").
Frank Stella, "Bogoria IV" (z cyklu "Polish Village"), 1971, fot. dzięki uprzejmości Muzeum POLIN Na wystawie zaprezentowane są nie tylko wybrane prace Stelli ze wspomnianego cyklu, ale także przedwojenne zdjęcia i rysunki pomiarowe synagog, powstałe w ramach inwentaryzacji przeprowadzanej przez Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, z którym Piechotkowie ściśle współpracowali. Autorem wielu fotografii jest Szymon Zajczyk – żydowski inwentaryzator i historyk sztuki, który zginął w getcie warszawskim.
"Zmaganie się z "polskimi obrazami" to była dla mnie forma budowania. Wydawało mi się to czymś naturalnym – mówił dalej Stella na konferencji. – Zbuduj, a następnie pomaluj. To była praca, do której się nadawałem. Te nieistniejące synagogi uświadomiły mi, że artysta powinien włączyć się w ich odbudowę. Jako ludzie cywilizowani nie możemy zapominać o tym dziedzictwie. Nie ma historii barbarzyństwa. Jest historia cywilizacji" – podkreślił.
Frank Stella urodził się w 1926 roku w Malden w stanie Massachusetts w rodzinie włoskich imigrantów. Studiował historię i historię sztuki na Princetown University (1954-58). Po obronie dyplomu przeprowadził się do Nowego Jorku, z którym pozostał związany do dnia dzisiejszego. W tym samym czasie rozpoczął pracę nad słynnymi "Czarnymi Obrazami" ("Black Paintings"), poruszającymi tematykę Zagłady. W 1959 jego abstrakcyjne prace zostały po raz pierwszy wystawione na zbiorowej wystawie, a jego pierwszy obraz zakupiło słynne nowojorskie MoMA.