Filadelfijska opowieść: rok 1918 i polityka państwa polskiego
Latem 1918 roku grupa studentów najstarszych roczników, pod przewodnictwem filozofa i teoretyka nauki Johna Deweya, zgromadziła się w Filadelfii, aby podjąć badanie na grupie imigrantów zarobkowych z Polski. Pytania badawcze koncentrowały się przede wszystkim na ich adaptacji w demokratycznym państwie.
Dwa lata wcześniej, w 1916 roku, John Dewey, progresywny myśliciel, którego prace po dziś dzień inspirują podejście pedagogiczne w szkolnictwie wyższym w Stanach Zjednoczonych opublikował swoje największe dzieło tj. "Demokracja i edukacja", promujące powszechną edukację jako czynnik rozwoju równości społecznej. Dewey miał nadzieję, że badanie, które planował, umożliwi przetestowanie jego teorii w praktyce. Szczególnie istotna dla badacza była kwestia obywatelskości – zastanawiał się jakie poglądy i umiejętności były konieczne, aby jednostka mogła przystosować się w systemie opartym na funkcjonowaniu partii politycznych? Czy każdy był jednakowo wyposażony z natury, aby móc w równym stopniu uczestniczyć w życiu politycznym? Jak w postemancypacyjnym świecie, charakteryzującym się mobilnością i rozwojem pracy w przemyśle, powinna wyglądać masowa edukacja szkolna ludzi skonfrontowanych z możliwością przyjęcia na siebie odpowiedzialności obywatelskiej?
Projekt filadelfijski Deweya nie jest tak znany jak inne badania przeprowadzone na populacji polskiej w Stanach Zjednoczonych takie jak "Chłop polski w Europie i Ameryce" przeprowadzone przez badaczy z Uniwersytetu w Chicago Williama Thomasa i Floriana Znanieckiego (Publikacja o badaniu "Chłop polski…" została wydana tuż przed rozpoczęciem badania przez zespół z Filadelfii i jego członkowie słali telegramy do miejscowych księgarń, próbując dostać egzemplarz książki, niestety nieskutecznie). O ile publikacja z wynikami badania o chłopie polskim stała się jednym z najważniejszych tekstów w dziedzinie socjologii, o badaniu Deweya wiedziało niewiele osób spoza wąskiego grona naukowców. W zyskaniu sławy badaniu nie pomogło to, że jego wyniki zostały wydane nie w formie książki, a jedynie noty doradczej skierowanej do administracji prezydenta Wilsona. Mimo to nie sposób pominąć wagi faktu, że jeden z najważniejszych filozofów w tamtym czasie zwrócił uwagę na problem życia polskiego chłopstwa, a w szczególności sposób, w jaki tradycyjne życie wspólnotowe uległo transformacji za sprawą globalnych sił oraz rolę edukacji w przygotowaniu studentów do uczestnictwa w życiu politycznym państwa.
Studenci zaangażowani w ten projekt osiągnęli później status uznanych badaczy w dziedzinach, które następnie zgłębiali. Irwin Edman, który opracowywał kwestię polityki wspólnotowej, został znanym filozofem i profesorem na Uniwersytecie Columbia; Brand Blanchard, badający wpływ kościoła katolickiego, spędził większość swojej udanej kariery naukowej jako pracownik Uniwersytetu Yale; z kolei Frances Bradshaw zajmująca się tematem edukacji w szkołach publicznych i parafialnych, została rektorką Swarthmore College, a tego lata poznała swojego przyszłego męża Blancharda; natomiast Anzia Yezierska, odpowiedzialna za kwestię kobiet i tłumacząca materiały z języka polskiego, została później słynną pisarką dokumentująca miejskie życie Żydów. Projekt sfinansował przyjaciel Deweya Albert C. Barnes, który zbił fortunę na branży farmaceutycznej, a jego hojność objęła nawet zakup domu w dzielnicy Filadelfii zwanej Port Richmond z przeznaczeniem na siedzibę projektu. Studenci poświęcili większość czasu przeznaczonego na badanie na wywiady z członkami społeczności i sporządzając notatki na tematy relacji społecznych w Port Richmond.
Co takiego w migracji zarobkowej polskich chłopów do miast zainteresowało badaczy? Co spowodowało, że doświadczenie akurat tej grupy społecznej uznano za wartościowe źródło wiedzy socjologicznej? Dewey wraz z zespołem wywodzili się z długiej linii naukowców, wśród których znaleźli się wspomniani już Thomas i Znaniecki, którzy zwrócili uwagę na polskie chłopstwo w nadziei na znalezienie odpowiedzi na pytania o specyfikę współczesnego świata. Przykładowo, najnowszy projekt stypendialny w dziedzinie historii Andrew Zimmermana ("Alabama in Africa") i Tary Zahra ("The Great Departure") przypomniał zainteresowanie tematem polskiego chłopa samego Bookera T. Washingtona, które ostatecznie skłoniło go do odwiedzenia Galicji w celu osobistego zbadania powiązań między rozwojem gospodarczym a uczestnictwem w polityce. A po drugiej stronie Oceanu Atlantyckiego pisarze tacy jak Bolesław Prus czy Aleksander Świętochowski, obaj należący do kręgu warszawskich pozytywistów, postrzegali edukację jako czynnik wzrostu gospodarczego i podniesienia morale dziecka chłopskiego.
Dla wielu badaczy, w tym z pewnością dla Deweya, polscy imigranci zarobkowi nie byli ciekawym podmiotem badawczym ze względu na jakieś wyjątkowe cechy narodowe. Przeciwnie, badanie ich dawało możliwość uzyskania szerszego wglądu w kondycję współczesnego człowieka reprezentowanego przez wykorzenionych ludzi, którzy zostawili swoje dotychczasowe życie i musieli skonfrontować się z ciężką pracą najemną i trudnościami związanymi z emigracją.
Temat obywatelskości stał się motywem przewodnim owego lata 1918 roku, kiedy to politycy debatowali na temat tego, które państwa wygrają złoty bilet państwowości. Po tym, jak po I wojnie światowej upadały imperia i granice zaczynały umacniać się w imię demokracji propagowanej przez Wilsona i koncepcji samostanowienia narodowego, politycy prześcigali się w wyścigu o uznanie w czasie przygotowań do negocjacji mających odbyć się w ramach konferencji pokojowej w Paryżu.
Ten oto "Wilsonowski moment", by użyć terminu ukutego przez historyka z Harvardu Ereza Manela cechowała nie tylko silna presja polityczna, ale również powstanie nowych imaginariów politycznych. Nie ominęło to również Polski, której odzyskanie niepodległości zostało odnotowane w słynnym przemówieniu wygłoszonym w ramach programu 14 punktów Woodrowa Wilsona. To, jaką postać przyjmie państwowość, było przedmiotem ożywionej dyskusji, a badanie Deweya wkrótce przekierowało swoje empiryczne założenia i badacze skupili się na analizie polskiej sceny politycznej z zamiarem zbadania charakteru uczestnictwa obywateli w polityce w kontekście powojennego państwa oraz jego możliwych konsekwencji w postaci dalszej emigracji. Badacze nie spodziewali się dobrych wieści.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Ignacy Jan Paderewski, 1900, fot. z kolekcji Biblioteki Kongresu USA
W swoim sprawozdaniu przeznaczonym dla administracji prezydenta Wilsona Dewey ostrzegał przed wzrostem ruchów prawicowych w nowej Polsce. Naukowiec wskazywał w raporcie, odnosząc się do lidera Narodowej Demokracji, że podejrzewa Dmowskiego o próby wykorzystania księży parafialnych w Stanach Zjednoczonych do szerzenia swoich idei, aby zwiększyć swoje wpływy, a w konsekwencji zyskać sławę i uznanie na arenie międzynarodowej, a to wszystko w celu autokratycznego przejęcia władzy w Polsce. Jednakże najwięcej goryczy wybrzmiewało ze słów Deweya poświęconych Ignacemu Janowi Paderewskiemu, słynnemu pianiście i przyszłemu premierowi Polski, który w tamtym czasie był mocno zaangażowany w zbieranie funduszy na pomoc ofiarom wojny. Dewey tak podsumował Paderewskiego:
Text
Państwo Paderewscy wciąż wykorzystują swój czar, który rzucili na Amerykanów w celu zduszenia i zagłuszenia słów krytyki płynących ze strony Polaków, a następnie, podkreślając swoją rzekomo powszechną popularność wśród rodaków, próbują zyskać uznanie wśród ważnych osobistości w Ameryce.
Autor cytatu
„Conditions Among the Poles in the United States” („Uwarunkowania Obecności Polaków w Stanach Zjednoczonych”), John Dewey, 1918,
Kluczowe znaczenie miała tu nie kwestia obelżywego charakteru polityki prowadzonej przez prawicę w ówczesnej Polsce czy samego Dmowskiego i endecji propagujących postawy antysemickie i stosowanie przemocy wobec mniejszości żydowskiej, ale podejrzenie Deweya, że polscy imigranci zarobkowi przyjeżdżający do Stanów Zjednoczonych nie mieli wystarczającego wykształcenia ani umiejętności społecznych istotnych we współczesnym świecie, które pozwoliłyby im na świadome i odpowiedzialne funkcjonowanie jako obywatele demokratycznego państwa. Bez takich kompetencji ludzie ci mogli kierować się wyłącznie tym i wierzyć w to, co głosili im księża na coniedzielnych mszach.
Towarzystwa ludzi równych
Zatem niepokój budziły w istocie nie zagrożenia płynące z prawej strony sceny politycznej, ale brak świadomości obywatelskiej i umiejętności uczestnictwa w życiu politycznym polskich imigrantów wywodzących się ze środowisk chłopskich. Dewey postrzegał polityków i kler jako manipulatorów karmiących masy kłamstwami podsycanymi, jak to ujął w artykule dla "The New Republic" – "niepopartym faktami przekonaniem, że imigrantom próbuje się narzucić obce im zwyczaje", co skutkowało niechęcią do rozwoju wewnętrznego, który pozwoliłby tym ludziom postrzegać się jako pełnoprawnych członków "towarzystwa ludzi równych żyjących na równi". Dewey oceniał politykę prowadzoną przez Paderewskiego jako bezmyślną, a jego samego jako pozbawionego merytorycznego przygotowania, natrętnego akwizytora w ładnym ubraniu.
Skutkiem braku właściwej wrażliwości politycznej, twierdził Dewey, było to, że chłopi-migranci mogli paść ofiarą samozwańczych liderów swoich społeczności zapatrzonych z kolei w postaci takie jak Paderewski czy Dmowski:
Text
Masa Polaków jest niezorganizowana i nie mają oni możliwości wyrażenia się w jasny sposób […] W związku z tym, że większość Polaków to bogobojni katolicy, stosunkowo łatwo jest klerowi głosić im swoje przekonania i nimi manipulować.
Badanie filadelfijskie pozostawiło po sobie znaczną spuściznę. Mimo że Dewey i Barnes wkrótce zajęli się innymi przedsięwzięciami, w tym założeniem The New School for Social Research w Nowym Jorku, współpraca Deweya z Barnesem trwała przez wiele lat. Co ciekawe, wielu Filadelfijczyków zna twórczość Deweya w innym kontekście. W latach następujących po badaniu, Dewey służył jako mentor i przyjaciel Barnesa towarzysząc mu na drodze do uznania w świecie sztuki.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Albert C. Barnes z kogutem (Coq de clocher), ok. 1946, fot. Angelo Pinto/Kolekcja Barnes Foundation Archives/https://www.barnesfoundation.org
Dzisiaj Fundacja Barnesa posiada jedną z najlepszych kolekcji sztuki współczesnej na świecie, a wystawy organizowane w jej siedzibie w Filadelfii odwiedza co roku około 250 tys. ludzi. U źródeł działalności fundacji leżą natomiast te same idee na temat edukacji, które Dewey promował w przededniu odzyskania przez Polskę niepodległości – edukacji kształcącej jednostkę do aktywnego uczestnictwa w życiu, jako obywatele mający wpływ na kształt otaczającego go świata.
Ostatecznie prezydent Wilson nie skorzystał z uwag Deweya, Paderewski okazał się wpływową postacią w historii tworzenia się polskiej państwowości, a w dwudziestoleciu międzywojennym polska polityka nadal skłaniała się ku prawej stronie. Jednakże o ile obawy Deweya na temat zagrożeń płynących z działalności endecji okazały się prorocze, jego podejście badawcze wobec populizmu zastanawia. Jak zauważa Larry Wolf w swoim niedawnym dziele poświęconym polityce ery Wilsonowskiej pt. "Woodrow Wilson and the Reimagining of Eastern Europe", nasze postrzeganie polityki dotyczącej państwowości przyjętej w czasie prezydentury Wilsona i szerzej wydarzeń roku 1918 jest nierozerwalnie związane z funkcjonującymi mitami na temat tego regionu – w tym przypadku dotyczącymi przekonania o zaściankowości i antydemokratycznych skłonnościach. Wnioski Deweya z pewnością były nasiąknięte tymi mitami, co doprowadziło do umniejszenia przezeń możliwości chłopów do odegrania roli obywateli walczących o swoje prawa. Być może zatem największą wartością badania Deweya jest ostrzeżenie, które się z niego wyłania – musimy poszerzyć nasze myślenie i włączyć krytycyzm w odniesieniu do siły oddziaływania populizmu, co wiąże się z koniecznością wyjścia poza obszar działania wyższej polityki, aby zobaczyć i zrozumieć, jak kusząca może być wizja autokracji.
Autor: Kathleen Wroblewski, tłumaczenie z języka angielskiego: Magdalena Szwedowska
Źródła: John Dewey, "Autocracy Under Cover", New Republic, August 24, 1918; Conditions Among the Poles in the United States
[{"nid":"5683","uuid":"da15b540-7f7e-4039-a960-27f5d6f47365","type":"article","langcode":"pl","field_event_date":"","title":"Jak by\u0107 autorem - w kinie?","field_introduction":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. Wyj\u0105tki te by\u0142y rzadkie w przesz\u0142o\u015bci, dzi\u015b s\u0105 nieco cz\u0119stsze, ale i dobrych film\u00f3w dzi\u015b mniej ni\u017c to kiedy\u015b bywa\u0142o.","field_summary":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. ","topics_data":"a:2:{i:0;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259606\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:5:\u0022#film\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:11:\u0022\/temat\/film\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}i:1;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259644\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:8:\u0022#culture\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:14:\u0022\/temat\/culture\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}}","field_cover_display":"default","image_title":"","image_alt":"","image_360_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/360_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=dDrSUPHB","image_260_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/260_auto_cover\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=X4Lh2eRO","image_560_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/560_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=J0lQPp1U","image_860_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/860_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=sh3wvsAS","image_1160_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/1160_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=9irS4_Jn","field_video_media":"","field_media_video_file":"","field_media_video_embed":"","field_gallery_pictures":"","field_duration":"","cover_height":"266","cover_width":"470","cover_ratio_percent":"56.5957","path":"pl\/node\/5683","path_node":"\/pl\/node\/5683"}]