Dzieje Polski w obrazach (część pierwsza)
Historia Polski może wydawać się dość skomplikowana, podobnie jak polskie malarstwo historyczne. By rozjaśnić te kwestie Culture.pl przedstawia przewodnik objaśniający wydarzenia z dziejów Polski przy pomocy obrazów od czasów średniowiecza do Finis Poloniæ.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
"Bitwa pod Legnicą" z "Legendy o świętej Jadwidze" (1353), fot. Getty Museum / Getty Open Content Program
W 1241 po najeździe na Ruś Kijowską zastępy Mongołów (bądź Tatarów) wyruszyły na podbój Węgier i Polski. W marcu 1241 Mongołowie zdobyli Kraków, a już 9 kwietnia 1241 doszło do starcia między armią Henryka II Pobożnego oraz siłami śląskimi, krakowskimi i wielkopolskimi a Mongołami. Bitwa zakończyła się wielkim zwycięstwem Mongołów, jednakże od razu po bitwie pod Legnicą siły tatarskie zarządziły odwrót i już w roku 1242 cała armia powróciła do Kijowa.
Pierwsza ilustracja przedstawia początek bitwy, gdy wrogie armie są wciąż w gotowości bojowej. Druga ilustracja, poniżej, pokazuje kolejny etap bitwy i śmierć Henryka II Pobożnego.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
"Bitwa pod Legnicą" z "Legendy o świętej Jadwidze" (1353), fot. Getty Museum / Getty Open Content Program
Charakterystyczne dla średniowiecznych artystów malarzy było przedstawianie w dziele elementów niedopasowanych do historycznego zdarzenia. Na obrazie poniżej można łatwo dojrzeć postać księcia Henryka II Pobożnego, ubranego w niebieski płaszcz z czarnym śląskim orłem, w momencie gdy książę ginie w walce z tatarskim wojownikiem. Symultanicznie malowidło przedstawia późniejsze wydarzenia. Na przykład w lewym rogu obrazu spoczywa martwe ciało księcia, pozbawione już zbroi. Podczas gdy w prawym, górnym rogu obrazu dusze Henryka II Pobożnego i innych rycerzy wstępują do nieba.
Kazimierz III Wielki i Esterka
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Władysław Łukasiewicz, "Kazimierz Wielki u Esterki", 1870, fot. Wikimedia Commons / Lwowska Galeria Sztuki
Esterka (Esterke w jidisz), była na poły mityczną kochanką Kazimierza III Wielkiego. Ich relacja to inspiracją dla wielu utworów w jidysz pokazujących związki między katolikami a Żydami na ziemiach Polski. Nie wiadomo, czy Esterka była prawdziwą postacią historyczną, ale opowieść o jej romansie z królem niewątpliwie obrazuje pozytywny stosunek Kazimierza Wielkiego wobec polsko-żydowskiej społeczności. Świadectwem sympatii króla jest także wiele przywilejów regulujących prawa Żydów.
Zależnie od źródła, historia o Kaźmierzu i Esterce miała miejsce w różnych polskich miastach, jednak opowieść, która zyskała największą popularność wydarzyła się w mieście Kazimierz (Kuzmir w jidish), miasteczku położonym nad Wisłą obok Krakowa, znanego z wielu mieszkających tam Żydów. Górzysty krajobraz na obrazie Łukasiewicza sugeruje, że właśnie tam dzieje się namalowana scena.
Jadwiga, król Polski (1384-1399)
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Wojciech Gerson,"Królowa Jadwiga i Dymitr z Goraja", 1869, fot. Wikimedia Commons / Muzeum Lubelskie w Lublinie
Jeśli nie jesteście pewni, co dzieje się na tym obrazie, nie martwcie się, sytuacja przedstawiona jest dość skomplikowana. Przede wszystkim jednak kobieta, która trzyma siekierę, nie planuje zamordować mężczyzny obok niej. By jeszcze zaciemnić przekaz ściana za mężczyzną to tak naprawdę drzwi, a mężczyzna próbuje nie dopuścić do tego, by kobieta wyszła z komnaty (tak, to on dzierży klucze). Za drzwiami najprawdopodobniej jest Wilhelm Habsburg, ukochany kobiety, podobno była to miłość od pierwszego wejrzenia.
Wedle podań Jadwiga (albo Hedwiga) poświęciła swoją pierwszą miłość, by poślubić króla Władysława Jagiełłę z Litwy. Wiązało się to z założeniem jednej z bardziej potężnych dynastii w Europie – dynastii Jagiellonów i powstaniem Rzeczpospolitej Obojga Narodów łączącej Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie.
Legenda głosi, że Dymitr z Goraja, bogaty magnat i mentor przyszłej królowej, wsparł matrymonialną rozwagę Jadwigi. Podobno Dymitr zabarykadował Jadwigę w pokoju, tak by nie mogła uciec z przystojnym Wilhelmem Habsburgiem. Dzięki zapobiegliwości Dymitra z Goraja Jadwiga została królem Polski (przyjęła po ojcu tytuł króla Polski, nie królowej). Rządziła od 1284, aż do swojej śmierci w 1399.
"Bitwa pod Grunwaldem" (1410)
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Jan Matejko, " Bitwa pod Grunwaldem", 1878, olej na płótnie, 426 x 987 cm, fot. dzięki uprzejmości MNW
Bitwa pod Grunwaldem, znana także jako pierwsza bitwa pod Tannenbergiem oraz bitwa pod Žalgiris, jest jedną ze słynniejszych bitew w historii Polski. Zaś namalowany przez Jana Matejkę obraz to jeden z najbardziej znanych obrazów w polskiej historii sztuki.
Pod Grunwaldem połączone siły polskie, litewskie, ruskie i tatarskie dowodzone przez króla Władysława Jagiełłę, pokonały Zakon Krzyżacki. To zwycięstwo diametralnie zmieniło układ sił w Europie Wschodniej i wpłynęło na powstanie później Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
Obraz Jana Matejki jest znany przede wszystkim ze swoich ogromnych rozmiarów – płótno ma rozmiar 426 x 987 cm. Władysław Jagiełło jest w prawym rogu dzieła Matejki, zaś w centrum obrazu znajduje się wielki książę litewski Witold, obserwujący atak dwóch pieszych wojowników ze Żmudzi, na mistrza zakonu krzyżackiego Ulricha von Jungingena. Jeden z wojowników ma na głowie katowski kaptur i trzyma siekierę, co ma symbolizować wymierzanie sprawiedliwości.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Jan Matejko, "Stańczyk", 1862, fot. Muzeum Narodowe w Warszawi
Namalowany przez Jana Matejko w 1862 roku Stańczyk (1480-1560) jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli w polskiej historii. Przedstawiony na pierwszym planie obrazu był błaznem aż czterech polskich królów: Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta Starego i Zygmunta II Augusta.
Melancholia Stańczyka jest związana z zajęciem Smoleńska przez wojska Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, które miało miejsce w lipcu 1514, co widać na liście umieszczonym na stole. To wydarzenie oznacza także wzrost rosyjskiej potęgi w Europie Wschodniej, a w końcu klęskę Rzeczpospolitej Obojga Narodów dwa wieki później.
W tym kontekście grobowa mina Stańczyka, związana z obawą o przyszłość kraju, jest profetyczna i silnie skontrastowana z wesołą atmosferą balu, który trwa obok.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Autor nieznany, "Bitwa pod Orszą", 1525-1530, tempera na dębowej desce, 165 × 260 cm, fot. Muzeum Narodowe w Warszawie, fot. MNW
Niepokój malujący się na twarzy Stańczyka jest usprawiedliwiony, kapitulacja Smoleńska przed wojskami Wielkiego Księstwa Moskiewskiego wywołała reakcję ze strony polsko-litewskiej.
Bitwa pod Orszą, miejscowością znajdującą się na terenie dzisiejsze Białorusi, która miała miejsce kilka miesięcy po przejęciu Smoleńska, choć zakończyła się zwycięstwem wojsk litewsko-polskich, nie doprowadziła do odbicia Smoleńska. Nastąpi to dopiero 100 lat później i jedynie na krótki czas.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Jan Matejko, "Unia Lubelska", 1869, fot. Wikimedia Commons / Muzeum Lubelskie
Wojny z Wielkim Księstwem Moskiewskim skonsolidowały militarną i polityczną współpracę pomiędzy Polską i Litwą. W 1569 roku podpisano porozumienie pomiędzy stanami Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W wyniku Unii Lubelskiej powstało nowe państwo – Rzeczpospolita Obojga Narodów.
Obraz Matejki "Unia Lubelska" był namalowany na 300. rocznicę tego wydarzenia w 1869 roku. W centrum kompozycji jest król Zygmunt August. Klęczący mężczyzna z mieczem to Mikołaj Radziwiłł – hetman wielki litewski, przeciwnik Unii Lubelskiej, który należał też do nielicznych senatorów litewskich, którzy unii nigdy nie podpisali.
Polacy na Kremlu (1610-1612)
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Ernst Lissner, "Polacy poddają się na Kremlu, 1938", fot. Wikimedia Commons / Tretnyakov Gallery
9 października 1610 roku polskie wojska wkroczyły do Moskwy – wydarzenia te znane są także jako Dymitriada. Moskwa była okupowana przez polskie wojska aż do 1612 roku, do czasów pospolitego ruszenia księcia Dymitra Pożarskiego, wobec którego polska załoga Kremla skapitulowała. W Rosji to wydarzenie jest uważane za koniec poważnego kryzysu, zarówno politycznego, jak i społeczno-gospodarczego – tak zwanej "wielkiej smuty". W Rosji od 2005 roku zdobycie Kremla moskiewskiego to także Dzień Jedności Narodowej.
"Bitwa pod Chocimiem" (1621)
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Józef Brandt, "Bitwa pod Chocimiem", 1867, fot. MNW
W XVI i XVII wieku Rzeczpospolita Obojga Narodów toczyła wojny z Imperium Osmańskim. W tym okresie polskie elity myślały o sobie jako o obrońcach chrześcijańskiego porządku w Europie. Polska w tym kontekście była przedstawiana jako antemurale christianitatis – przedmurze chrześcijaństwa.
Przygraniczne miasto Chocim na terenach dzisiejszej Ukrainy było miejscem dwóch wielkich bitw. Obraz Józefa Brandta przedstawia pierwszą, która miała miejsce w 1612 roku. W tym czasie Rzeczpospolita Obojga Narodów terytorialnie była największa w swojej historii, jej obszar liczył aż 990 000 km², z populacją mającą między 111 a 112 milionów ludzi.
"Bitwa pod Wiedniem" (1683)
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Pauwel Casteels, "Bitwa pod Wiedniem", 1685, fot.: Wikimedia Commons / Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Bitwa stoczona pod Wiedniem miała miejsce 12 września 1683 roku, po dwumiesięcznym oblężeniu miasta przez wojska Imperium Otomańskiego. Bitwa zakończyła się wygraną koalicji antytureckiej, w skład której poza polską armią wchodziły siły Świętego Cesarstwa Rzymskiego oraz Republiki Weneckiej. Siły te dowodzone były przez króla Jana III Sobieskiego.
Wiktoria Wiedeńska zakończona klęską Imperium Otomańskiego sprawiła, że Osmanowie przeszli do defensywy i nie stanowili już zagrożenia dla państw chrześcijańskiej Europy. Odsiecz Wiedeńska wiązała się też z największą szarżą kawalerii w historii świata.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Jan Matejko, "Rejtan. Upadek Polski", 1866, olej na płótnie, 282 x 487 cm, wł. Zamek Królewski w Warszawie, fot. dzięki uprzejmości Zamku Królewskiego w Warszawie
Kolejny obraz Jana Matejko przedstawia wydarzenia, które miały miejsce na zamku w Warszawie. Tam 21 kwietnia 1773 roku obradował sejm rozbiorowy, z mocy którego Prusy, Rosja i Austria dokonały podziału części ziem polskich. Postać w centrum obrazu, od prawej, to poseł województwa nowogródzkiego Tadeusz Rejtan, który próbował zapobiec haniebnemu wydarzeniu, nie dopuszczając do tego, by polscy posłowie wyszli z sali obrad.
Konstytucja 3 maja (1791)
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Jean-Pierre Norblin de La Gourdaine, "Zaprzysiężenie Konstytucji 3 Maja 1791" , 1867, fot. Wikimedia Commons / MNW
Konstytucja 3 maja to ustawa uchwalona w 1791, która regulowała ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. To także pierwsza konstytucja w Europie i druga skodyfikowana narodowa konstytucja na świecie, zaraz po uchwalonej w 1789 Konstytucji Stanów Zjednoczonych. Irlandczyk Edmund Burke określił Polską konstytucję jako "niezawodnie najczystsze dobrodziejstwo, jakie kiedykolwiek ludzkość spotkało".
Konstytucja wprowadzała trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą i określała nowy ustrój polityczny Rzeczpospolitej. Ustawa odbierała także immunitety prawne szlachty zagrodowej, by zapobiec możliwości przekupstwa biednych szlachciców przez magnatów czy agentów obcego państwa. Pomimo nowoczesnego charakteru konstytucji zmiany wprowadzono na zbyt małą skalę i zbyt późno. Po kolejnych rozbiorach, określanych czasem także jako Finis Poloniæ (z łac. "Koniec Polski"), Polska zniknie z mapy na 123 lata.
Tekst oryginalnie w języku angielskim autorstwa Mikołaja Glińskiego, czerwiec 2015, tłumaczenie: O. Tyszkiewicz, wrzesień 2019
Tytuł (nagłówek do zdjęcia)
[{"nid":"5683","uuid":"da15b540-7f7e-4039-a960-27f5d6f47365","type":"article","langcode":"pl","field_event_date":"","title":"Jak by\u0107 autorem - w kinie?","field_introduction":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. Wyj\u0105tki te by\u0142y rzadkie w przesz\u0142o\u015bci, dzi\u015b s\u0105 nieco cz\u0119stsze, ale i dobrych film\u00f3w dzi\u015b mniej ni\u017c to kiedy\u015b bywa\u0142o.","field_summary":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. ","topics_data":"a:2:{i:0;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259606\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:5:\u0022#film\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:11:\u0022\/temat\/film\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}i:1;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259644\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:8:\u0022#culture\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:14:\u0022\/temat\/culture\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}}","field_cover_display":"default","image_title":"","image_alt":"","image_360_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/360_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=dDrSUPHB","image_260_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/260_auto_cover\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=X4Lh2eRO","image_560_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/560_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=J0lQPp1U","image_860_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/860_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=sh3wvsAS","image_1160_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/1160_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=9irS4_Jn","field_video_media":"","field_media_video_file":"","field_media_video_embed":"","field_gallery_pictures":"","field_duration":"","cover_height":"266","cover_width":"470","cover_ratio_percent":"56.5957","path":"pl\/node\/5683","path_node":"\/pl\/node\/5683"}]