Czy dramaturżka pisze dramaty? O roli dramaturgii w najnowszym teatrze

wszystko_o_mojej_matce_fot_schubert_23-s.jpg, small, Scena z przedstawienia "Wszystko o mojej matce" stworzonego w tandemie reżysersko-dramaturgicznym Michała Borczucha i Tomasza Śpiewaka, fot. Klaudyna , center, #000000

#teatr

Choć słowniki podają, że dramaturg zajmuje się pisaniem dramatów przeznaczonych na scenę, praktyka definiuje tę profesję zupełnie inaczej. Dramaturg niekoniecznie zajmuje się dramatopisarstwem, a dramatopisarz – dramaturgią. A sama dramaturgia ma dzisiaj wyjątkowe, antyautorytarne znaczenie.

Żal patrzeć, czyli dramaturdzy na scenę

Rozmowa wokół profesji dramaturga jest mocno retro i wcale nie chodzi o to, że intensywna debata dotycząca funkcji, kompetencji i formalizacji tego zawodu w polskim teatrze odbyła się w dwóch pierwszych dekadach tego wieku. W istocie jest ona jeszcze starsza. Już w 1936 roku o potrzebie zwiększania kompetencji i wzmacniania widzialności dramaturgii mówił Leon Schiller, który postulował wyprowadzenie kierowników literackich z gabinetów:

Żal patrzeć na takie marnowanie się ludzi kulturalnych, ciekawie myślących, posiadających niepoślednie wykształcenie literackie. Gdyby to od nas zależało, znaleźlibyśmy dla nich stosowniejsze miejsce: na scenie, obok reżysera i aktorów. [...] Niech literaci pełniący funkcje dramaturgów zasiadają przy jednym stole z artystami.

To wołanie o rozluźnienie związków teatru i literatury (którą to symbiozę Schiller nazywał "zwyrodnieniem") nie było w owym czasie niczym nowym, a stanowiło kontynuację rozpoczętej na przełomie XIX i XX wieku reformy teatralnej. Warto więc pamiętać, że emancypacja sztuk performatywnych względem dramatu, autonomizacja teatru i twórczy "najazd" na literaturę to zjawiska, które wcale nie są właściwe teatrowi najnowszemu, a przybierają coraz to nowsze formy w ramach zaproponowanego już w historii sztuk performatywnych porządku.

Zygmunt Zaleski, Stanisław Czapelski i Leon Schiller, 1930, fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe / www.audiovis.nac.gov.pl

Choć te refleksje dotyczące – jak pisał Schiller – "literatury kłusującej w teatrze" i napięcia między postawą służebną wobec tekstu i autora a kontestacyjnym jego przepisywaniem są dość poczciwe, niedawna wymiana listów otwartych między Elżbietą Manthey (szefową Agencji Dramatu i Teatru) a Jackiem Sieradzkim (koordynatorem Ogólnopolskiego Konkursu na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej) dowiodła, że rzeczywistość jest w stanie wytrącić z uśpienia każdą dyskusję o sztuce. W owej mającej miejsce w ubiegłym roku wymianie starły się dwie postawy: konserwatywna, postulująca utrzymanie historycznej rangi dramatu w teatrze ("Niestety prymat dramaturgów uniemożliwia dramatopisarzom zaistnienie", pisała Manthey) i inkluzywna, otwarta na nieodzowne przemiany w obrębie roli tekstu w teatrze. Sieradzki w odpowiedzi na list Manthey – która postulowała troskę o dramatopisarzy i ich miejsce na polskiej scenie – zaakcentował, że "współczesna dramaturgia jest różnoimienna i w rozmaity sposób się rodzi".

Przeciwko hierarchii

Archiwum Pracowni Dramaturgicznej, Jan Kanty Zienko, "Późno w nocy, kiedy będziesz potrzebować mojej miłości Wiem, kiedy ta gorąca linia świeci", 2020

Twierdzenie, że dramaturgia to zagrożenie dla dramatopisarzy jest rzeczywiście dosyć reakcyjne, zważywszy na to, jak długą tradycję ma wyzwalanie teatru spod przymusu przedstawiania literatury w zgodzie z intencjami autora. Dramaturgia ma dzisiaj natomiast szczególną rolę, a tekst rozumiany jako spójne dzieło literackie nie sytuuje się bynajmniej w centrum jej zainteresowań. Refleksja nad dramaturgią i upowszechnienie tej profesji świadczy bowiem o dążeniu w dwóch kierunkach: po pierwsze ku zdecentralizowaniu procesu pracy nad spektaklem, po drugie ku interdyscyplinarnemu ujęciu pracy twórczej. Pierwszy z kierunków związany jest ściśle z obecną w najnowszych sztukach performatywnych tendencją do tworzenia kolektywnego, horyzontalnego, poza ugruntowaną historycznie – a dziś już zdecydowanie anachroniczną – hierarchią z dominującym reżyserem na czele. Pozycja dramaturga jako partnera reżysera osłabia skupienie władzy w jednej osobie, rozcieńcza hierarchię i w ten sposób staje się zjawiskiem antyautorytarnym. "Podstawowym celem portalu ma być promowanie pracy kolektywnej", czytamy na stronie Pracowni Dramaturgicznej, think-tanku założonego w 2016 roku przez grupę wykładowców, wykładowczyń, studentów i studentek krakowskiej szkoły teatralnej. Iga Gańczarczyk, pedagożka szkoły i jedna z założycielek Pracowni Dramaturgicznej, wskazywała w tekście "Truizmy. O dramaturgii", że praca dramaturga jest niewidzialna. Portal Pracowni, którego częścią jest archiwum prac i strategii dramaturżek i dramaturgów (tekstów, materiałów wideo, prac konceptualnych), ma szansę po pierwsze zwiększyć tę widzialność, po drugie – podkreślić autonomię i artystyczną wagę dokonań dramaturgicznych, które, jeśli w ogóle są dostrzegane, to zazwyczaj w ramach tandemów tworzonych z reżyserami.

Dostrzeganie niewidzialnego

Kwestia niewidzialnej pracy jest tutaj rzeczywiście znamienna. Niedostrzeganie pewnych trudnych do ujęcia w materialnych ramach prac to zresztą zjawisko dotyczące nie tylko sztuki, ale też m.in. pracy opiekuńczej. W kontekście dramaturgii istotne jest, że jedyne nagrody dramaturgiczne przyznawane w Polsce to nagrody za autonomiczny tekst – to m.in. najsłynniejsza w kraju Gdyńska Nagroda Dramaturgiczna i ustanowiona w 2021 roku nagroda "Aurora" organizowana przez Teatr Polski w Bydgoszczy przyznawana, jak czytamy, "za wybitny dramat współczesny". W ramach polskich festiwali teatralnych przyznaje się nagrody za reżyserię, kreacje aktorskie czy scenografię, brak jest natomiast nagród za dramaturgię rozumianą niekoniecznie jako zbiór operacji na języku, ale jako praktyka (współ)tworzenia scenariusza spektaklu i organizowania napięć w jego obrębie, praca ze współczesnymi kontekstami wykraczającymi poza ramę przedstawienia, prowadzenie researchu, czyli po prostu za całą pracę kompozycyjną, konstytutywną dla spektaklu. Czy jest to praca trudna do wyłuskania i poddania ocenie, na podstawie której można by przyznać nagrodę? Być może. Ale równie dobrze nazwać by tak można pracę reżyserską, a jednak wyróżnienia dla reżyserów i reżyserek istnieją i budują prestiż tej profesji. Można by powiedzieć, że dramaturgię widać, tylko należy chcieć ją zauważyć lub nauczyć się ją dostrzegać. Jest to na pewno także problem krytyki w sztukach performatywnych i sposobu kształtowania przez nią obrazu spektaklu – ekonomia języka podpowiada, by spektakl określać jako dzieło jednej osoby, co stoi oczywiście w sprzeczności z naturą tworzenia przedstawienia. Sukces bądź niepowodzenie przypisuje się reżyserce/reżyserowi. "Wyłonienie" dramaturgii ze spektaklu i analizowanie jej wymaga głębszego wglądu, nierzadko także kilkukrotnego obejrzenia przedstawienia. Dramaturgia jest rzeczywiście pewną siecią; splotem, który nie jest tak "naoczny", jak np. scenografia.

Wirus? Trzecie oko?

Thumbnail — Scena z przedstawienia "Nad Niemnem. Obrazy z czasów pozytywizmu" w reżyserii Jędrzeja Piaskowskiego, 2020, fot. Natalia Kabanow/Teatr Osterwy w Lublinie

Wspomniana obecna w pierwszych dwóch dekadach obecnego wieku dyskusja wokół roli i kompetencji dramaturga związana była m.in. z wprowadzeniem tej specjalizacji na Wydział Reżyserii krakowskiej szkoły teatralnej w 2002 roku. (I tutaj należy ponownie przywołać Leona Schillera, który jeszcze w czasie drugiej wojny światowej opracował program Wydziału Dramaturgicznego, a następnie doprowadził do jego powstania w ramach zainaugurowanej w 1946 roku Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej).

Do niedawna na stronie krakowskiej uczelni przeczytać można było, że dramaturg teatru to osoba, która "wspiera i pilotuje reżysera w całym łańcuchu działań prowadzących od przygotowania tekstu, poprzez projekt inscenizacji do realizacji scenicznej przedstawienia". Dziś to orbitowanie wokół reżysera wydaje się nie do końca adekwatne a dramaturgia zajmuje pozycję partnerską względem reżyserii. Coraz częściej obok modelu tandemu o wyraźnie podzielonych obowiązkach (jak np. Monika Strzępka i Paweł Demirski czy Wiktor Rubin i Jolanta Janiczak) pojawia się model, w którym relacja między reżyserem i dramaturgiem nie jest tak jasna. O zacieraniu się granic między zadaniami reżysera i dramaturga mówił m.in. współpracujący z Hubertem Sulimą Jędrzej Piaskowski w rozmowie z Dominikiem Gacem:

Funkcje reżysera i dramaturga są nam przypisane systemowo – na próbach nie ma tak sztywnego podziału. Ja ingeruję w tekst, a Hubert zgłasza poprawki, wątpliwości czy pomysły do tego, co sceniczne. Oczywiście są momenty, w których podział wraca, bo system teatralny jest skonstruowany tak, że to reżyser ponosi indywidualną odpowiedzialność w wielu sytuacjach.

W tak prowadzonej pracy wyraźnie widać, że wzmocnienie pozycji dramaturga, który staje się nie tyle – jak często powtarzano jeszcze kilka i kilkanaście lat temu – "trzecim okiem", czy "pierwszym widzem", ile równorzędnym partnerem artystycznym, to zjawisko, które osłabia retorykę reżyserskiego "mistrzostwa". Dialogiczna praca bazująca na podziale obowiązków rozprasza autorstwo i nie kumuluje sukcesu w jednej postaci.

Opublikowany w 2007 roku w "Didaskaliach" tekst "Wirus, strażnik, negocjator, partner" kompiluje próby autodefinicji – m.in. współpracującego z Krzysztofem Warlikowskim Mirona Hakenbecka czy Doroty Sajewskiej, która pracowała wówczas z Pawłem Miśkiewiczem. W wypowiedziach dramaturgów pojawiają się różne określenia – poza tymi obecnymi w tytule także: "ktoś, kto negocjuje i dokonuje przekładów", "chirurg, stoper, metronom", "rozmówca reżysera", "moderator". Lektura tego tekstu z perspektywy czasu jest bardzo ciekawa – wskazuje z jednej strony, że potrzeba odpowiedzi na pytanie, kim w zasadzie jest dramaturg i jaka jest jego rola w procesie spektaklu, była wówczas rzeczywiście paląca (dalece bardziej niż dziś) i stanowiła istotną część rozmowy o współczesnym teatrze; z drugiej strony można dojść do wniosku, że ilu dramaturgów, tyle definicji. Oraz że w zasadzie do dziś ta funkcja nie została jednoznacznie i definitywnie określona (i bardzo słusznie).

Moment dramaturgiczny

Można by odnieść się natomiast do jej greckiej etymologii, która łączy oznaczające akcję słowo "drama" i "tourgos" wywodzące się od "ergo", czyli pracy. Dramaturg to zatem ktoś, kto pracuje z akcją; z tym, co się wydarza. Źródłosłów ten wydaje się szczególnie adekwatny, jeśli spojrzymy na popularną w najnowszej dramaturgii praktykę pisania tekstu w trakcie pracy, w toku wspólnego tworzenia, a także na kanwie improwizacji. Brak silnej podstawy literackiej prowadzi do tego, że pracę rozpoczyna się w twórczej pustce – niewiadomej, która powoli nabiera kształtu i wypełnia się znaczeniami w ramach kolektywnego wypracowywania spektaklu. Inną strategią jest budowanie scenariusza w modelu – jak nazwał to Piotr Gruszczyński, dramaturg w teatrze Krzysztofa Warlikowskiego – "instalacji wielokanałowej". Zgodnie z tą metodą tekst spektaklu powstaje z zestawienia szeregu różnych tekstów na drodze intuicyjnego łączenia. "Trudno wytłumaczyć, jakimi ścieżkami biegły poszukiwania tych tekstów", przyznał Gruszczyński, opisując pracę nad "Tramwajem zwanym pożądaniem" w paryskim Odeonie.

Dramaturgiczna "zdrada" wobec spójności tekstu to nieodłączny element procesu, który nazwać można "aktualizacją" tego tekstu; rozpulchnieniem go i wzbogaceniem o żywe, obecne w dyskursie konteksty i otworzeniem go na nie; przystosowaniem do realiów współczesności.

W ten sposób punkt ciężkości przesuwa się z samego artefaktu, którym wcześniej zazwyczaj był tekst dramatu, na badanie własnego stosunku do niego, rozwijanie refleksji nad jego oddziaływaniem, poszukiwanie w nim momentu dramaturgicznego

– czytamy w rozwinięciu hasła "Dramaturgia" w książce-leksykonie "Performatyka. Terytoria" pod redakcją Dariusza Kosińskiego i Ewy Bal.

Definiowanie na scenie

Kolejną jeszcze kwestią jest różnica między funkcją zatrudnionego na stałe dramaturga (utożsamianego często z kierownikiem literackim) – którą to funkcję pełni m.in. wspomniany Piotr Gruszczyński w Nowym Teatrze, Tomasz Jękot w Teatrze Dramatycznym w Wałbrzychu czy Michał Kurkowski w Teatrze Wybrzeże, a w przeszłości także Marzena Sadocha w Teatrze Polskim we Wrocławiu czy Dorota Sajewska w Teatrze Dramatycznym w Warszawie – a dramaturgiem pracującym z reżyserem jako freelancer. Stała funkcja dramaturgiczna w teatrze łączy się także z odpowiedzialnością za kształt i kierunek repertuaru, nadawaniem spójnego – można by rzec: kuratorskiego – rysu instytucji. Niewątpliwie rolę dramaturga w instytucji wzmocniła tendencja do otwierania się na widownię i inwestowania energii i środków w działania, które nie wiążą się bezpośrednio z produkcją i eksploatacją spektakli – działania edukacyjne, warsztatowe, interdyscyplinarne. Także zmiana paradygmatu odbioru z bezpiecznego i pasywnego na aktywny i zaangażowany zmieniła rolę dramaturgii, którą określić można jako sztukę komponowania całego zdarzenia performatywnego, poza dominacją tekstu. Dlatego też funkcja dramaturga zyskuje na znaczeniu nie tylko w teatrze repertuarowym, ale i w innych sztukach performatywnych – w performansie i nowej choreografii.

Czy zatem dramaturżka i dramaturg piszą dramaty? Niekoniecznie, choć tak podpowiedzą nam słowniki. Ale prawdziwe definicje tworzą się w salach prób i na scenach. To tam rozwija się profesja, o której najciekawiej chyba jest myśleć jako o przykładzie funkcji interdyscyplinarnej, w przypadku której trudność w skonstruowaniu zwięzłej i jednoznacznej definicji jest zaletą; funkcji oddającej wielowymiarowość pracy teatralnej, w której działania na obrazach, słowach, obecności, świetle, znaczeniach, tempie, ciszy łączą się w jeden proces, który ma wiele autorek i autorów.

Źródła: W. Baluch, "Dramaturgia", [w:] "Performatyka. Terytoria", red. Dariusz Kosiński, Ewa Bal, Kraków 2017; R. Węgrzyniak, "Ale dramaturg, kim on jest", Notatnik Teatralny nr 58-59/2010; J. Targoń, "Wirus, strażnik, negocjator, partner", "Didaskalia", nr 2/2007; I. Gańczarczyk, "Truizmy. O dramaturgii", "Didaskalia", nr 151-152/2019; pracownia.ast.krakow.pl; L. Schiller "Referat programowy nadzwyczajnego zjazdu ZASP", dostęp on-line: https://issuu.com/instytut.teatralny/docs/leon_schiller; P. Gruszczyński, "Adaptacja, adaptacja wielokanałowa i adaptacja jako instalacja", [w:] "Zeszyty naukowe AST", Kraków 2018; encyklopediateatru.pl; "Warszawa jest bańką", rozmowa Jędrzeja Piaskowskiego i Dominika Gaca na portalu teatralny.pl; e-teatr.pl; dziennikteatralny.pl.

Język Polish

dramaturgia współczesna