Władysław Reymont, "Wampir"

Najsłynniejsze powieści Reymonta, "Chłopi" i "Ziemia obiecana", to dzieła bystrego obserwatora życia społecznego. Znacznie słabiej dziś znany "Wampir" – a obok niego także "Senne dzieje" czy "Dziwna opowieść" – reprezentuje odmienną, nie mniej dla autora istotną odnogę jego twórczości. Ten drugi, niemal zapomniany Reymont to pisarz zafascynowany sferami podświadomości, tajemnicy, grozy i okultyzmu.

Opowieść, która ostatecznie przekształciła się w "Wampira", początkowo ukazywała się w odcinkach jako nowela "We mgłach". Pierwsze rozdziały opublikował "Kurier Warszawski" na początku roku 1904, a kolejne odcinki ukazywały się także na łamach "Słowa Polskiego" i "Dziennika Poznańskiego" w czasie, gdy Reymont był już autorem mającym na koncie "Ziemię obiecaną" oraz dwa pierwsze tomy "Chłopów". Na przestrzeni kilku lat dzielących publikację odcinkowej noweli od jej wydania książkowego pisarz nie tylko zmienił tytuł powieści, ale też wyraźnie ją doszlifował: "Wampir" zyskał inne, mniej jednoznaczne zakończenie, a także trzy zupełnie nowe rozdziały, wprowadzające dodatkowe postaci i wątki. Również w istniejących fragmentach dokonał Reymont licznych poprawek stylistycznych.

Choć powieść – w ostatecznej formie wydana w roku 1911 nakładem Gebethnera i Wolffa –pisana była w okresie zazębiającym się z pracą nad najsłynniejszą, nagrodzoną Noblem książką autora, jest dziełem pod wieloma względami biegunowo wobec niej przeciwnym. Co prawda i w "Chłopach" nie brak elementów młodopolskiej stylizacji, są oni jednak epopeją utrzymaną w naturalistycznej konwencji. W porównaniu do czteroczęściowej powieści język "Wampira" bywa emfatyczny niemal do granic karykatury, pełen kwiecistych opisów stanu duszy bohatera, wykrzyknień i westchnień. W obu dziełach sceneria opowieści na swój sposób determinuje jej tempo i losy bohaterów. W "Chłopach" jest to więc przewidywalny i nieubłagany rytm pór roku, do którego dostraja się całe życie wiejskiej społeczności, w "Wampirze" z kolei – zimowy Londyn, skąpany we mgle i unurzany w błocie, nieprzenikniony, zwodniczy, pełen kontrastów, jak gdyby zasłaniający się przed bohaterem, a jednocześnie sterujący jego krokami.

Opisom miasta regularnie towarzyszą określenia odnoszące się do rozkładu, zgnilizny, obumierania, a i sam Londyn zdaje się w opowieści poniekąd świadomym bytem, żywym czy raczej właśnie konającym potworem, a do tego "wielkim pomnikiem zbrodni popełnionych przez cywilizację europejską". Stolica imperium brytyjskiego sama jest tu więc jednym z głównych bohaterów opowieści, a okrywająca ją mgła zmieszana z przemysłowymi zanieczyszczeniami – wręcz piątym żywiołem: "niby zdjęta z opatrunków, przeropiała, unurzana w jakiejś strasznej cieczy, ociekająca, zwalała się gąbczastymi kłębami coraz niżej w ulice, zalewała domy, topiła w brudnej fali miasto całe".

Osadzenie akcji w Londynie i ujęcie poczucia cywilizacyjnego schyłku kultury europejskiej jako jednego z centralnych motywów powieści sprawiły, że "Wampir" stał się także najbardziej międzynarodową z publikacji Reymonta. Jak to w rodzimej kulturze, widmo polskości krąży jednak na głównym bohaterem – pisarzem Zenonem, którego poznajemy w momencie, gdy już od dekady mieszka w stolicy Anglii, tworzy pod pseudonimem "Walter Brown", a z krajem zerwał wszelkie stosunki i przez rodaków uważany jest za nieżyjącego. Przynajmniej do czasu, gdy w drugiej połowie powieści niespodziewanie na scenę wkracza Ada – dawna miłość Zenona i, jak się okazuje, także matka ich dziecka, Wandzi, owocu jedynej spędzonej wspólnie nocy. Pojawienie się Ady jest jak rozdrapanie niezagojonej do końca rany. Dla bohatera już i tak zagubionego, niezdecydowanego w swoich życiowych wyborach i coraz bardziej tracącego kontakt z rzeczywistością prezentuje jeszcze jeden dylemat. Zenon musi więc nie tylko skonfrontować się z dawnym uczuciem i rolą ojca, lecz także z rolą pisarza rozumianą jako misja wobec narodu.

Wyrastający z tradycji powieści gotyckiej "Wampir" jest w równej mierze powieścią grozy, co romansem, w którym bohater wplątuje się w miłosny wielokąt. Każda bohaterka zaś reprezentuje inny model kobiecości osadzony w wyobrażeniach ról genderowych przełomu wieków. Ada, dumna, wyniosła, ale i gotowa do poświęceń w imię twórczości ukochanego i kraju, jest posągowa jak żony powstańców z grafik Grottgera. Betsy, brytyjska narzeczona Zenona, stanowi idealne uosobienie wzorca pogodnej i ułożonej panny z dobrego domu. Wreszcie Daisy, tajemnicza rudowłosa piękność, która zawładnęła wyobraźnią bohatera, przez wszystkich zgodnie podejrzewana o konszachty z ciemnymi i groźnymi siłami, to klasyczna dla tej epoki femme fatale, kobieta-modliszka czy tytułowy wampir.

"Zjawa. Niesamowity Reymont" w Warszawie [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Bohaterki reprezentują więc nie tylko obowiązujące wówczas modele kobiecości, lecz także zupełnie inne ścieżki życiowe rysujące się przed Zenonem. Miłosny dylemat staje się zatem w "Wampirze" równocześnie dylematem tożsamościowym. Związek z reprezentującą angielską burżuazję Betsy to obietnica mieszczańskiej stabilizacji i przypieczętowania procesu asymilacji w nowym domu, w którym Zenon wciąż pozostaje słabo osadzony i zagubiony. Wybór Ady oznaczałby coś wręcz przeciwnego – cofnięcie decyzji o zerwaniu z dawnym życiem i powrót do kraju oraz na jego literackie salony. Tajemnicza i groźna Daisy zdaje się z kolei reprezentować tajone tęsknoty za miłością przekraczającą społeczne konwenanse, uczuciem żarliwym, nawet jeśli autodestrukcyjnym. W postaciach kobiecych dostrzegano również echa miłosnych perypetii samego Reymonta, skorego do romansów, kąśliwie nazywanego wręcz "Casanovą spod Skierniewic". W powieściowych bohaterkach Reymont zawarł więc najpewniej sporo z Wandy Szczukowej, Wandy Toczyłowskiej i Aurelii Szabłowskiej (ta ostatnia została w końcu jego żoną), natomiast w snującym się bezradnie po Londynie i niezdecydowanym Zenonie – wiele z samego siebie.

Mimo oderwania od rodzimych realiów jest więc "Wampir" bodaj najbardziej autobiograficzną z powieści Reymonta, nie tylko zresztą w odniesieniu do jego romansów. Zenon pracować ma na przykład nad "wielkim misterium o Chrystusie" – a jak wynika z informacji podanej na krótko przed śmiercią pisarza, nad podobnym dziełem prace miał rozpocząć Reymont, ale nie zdążył. Co prawda sam w Londynie spędził znacznie mniej czasu od swojego bohatera – na krótko odwiedził miasto podczas podróży po Europie w lipcu 1894 roku, uczestnicząc wraz z lekarzem spirytystą Józefem Drzewieckim w zjeździe Towarzystwa Teozoficznego – ale już doświadczenia ze spirytyzmem były mu doskonale znane. W seansach, będących wtedy popularnym elementem salonowej rozrywki, uczestniczyło na początku XX wieku wielu pisarzy i pisarek, przy czym Reymont bywał nie tylko szeregowym ich uczestnikiem, lecz występował także jako medium. Wiele wskazuje na to, że rozważał poważniejszą karierę w tej roli, zwłaszcza że osoby obdarzone mediumicznymi zdolnościami cieszyły się wówczas sławą prawdziwych gwiazd kultury masowej. W latach 1893–1894, tuż przed londyńską podróżą pisarza, przez polską prasę przetaczały się gorące polemiki na temat spirytyzmu, związane z wizytami słynnych europejskich mediów, przede wszystkim Eusapii Palladino. Nawet sceptycznie nastawieni autorzy nie bagatelizowali tematu całkowicie. Bolesław Prus na łamach "Kuriera Codziennego" pisał:

Text

Oto, co mówi spirytyzm do milionowych rzesz spragnionych ideału:
Wygnaliście Ducha z Natury, macie duchy w mieszkaniach i sprzętach.
Odrzuciliście natchnienia poezji, macie "transe" mediów.
Pogardziliście filozofią metafizyczną, słuchajcie teraz nóg stołowych.
Z tych powodów spirytyzm i mediumizm wydaje mi się faktem poważnym, którego niepodobna zbywać ironicznym uśmiechem ani machnięciem ręki.

"Wampir. Trauerspiel" w reżyserii Tomasza Węgorzewskiego [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Zenon w "Wampirze" reprezentuje, przynajmniej początkowo, postawę zdystansowanego racjonalisty, a w środowiska spirytystów, teozofów i okultystów trafia właściwie przypadkiem, za sprawą swojego przyjaciela i zarazem brata Betsy, Joego, oraz Daisy, z czasem coraz bardziej tracąc pewność co do tego, co jest rzeczywistością, a co majakiem jego umysłu. Reymont również pozostawał zdystansowany wobec różnego rodzaju poszukiwań duchowych będących odpowiedzią na poczucie cywilizacyjnego schyłku w przededniu Wielkiej Wojny, a jednocześnie fascynował się tajemniczymi zjawiskami i jak pisał jego biograf Józef Rurawski: "mówił o istnieniu świata pozazmysłowego jako o czymś dla niego oczywistym i zrozumiałym samo przez się". Poszczególne ścieżki tych poszukiwań jawią się jednak Zenonowi jako bądź to naiwne, jak teozofia, bądź zwyczajnie niedostępne dla ludzi ukształtowanych w zachodnim kręgu kulturowym, jak nauki pojawiającego się w powieści hinduskiego mędrca Mahatmy Guru. Bohater zgadza jednak z miażdżącą oceną tego ostatniego, przyznając, że potęga zachodniej cywilizacji jest w gruncie rzeczy fasadowa, a kryje się za nią jedynie powierzchowne poznanie świata, duchowa pustka, zaślepienie pieniądzem i kolonialna przemoc. Jak stwierdza Zenon:

Text

Cóż wiemy? Nic. Utonęliśmy w głupich, nic nie tłumaczących faktach, których się trzymamy jak poręczy nad przepaściami, nie śmiejąc poruszyć się z miejsca, ba, pomyśleć nawet, że można się rzucić w otchłań i nie zginąć... nie przepaść... a właśnie tam znaleźć tę jedyną prawdę, duszę własną!

W synkretycznym splocie łączą się więc w "Wampirze" najróżniejsze duchowe remedia na poczucie kryzysu: seanse spirytystyczne, hinduizm, buddyzm, teozofia, wreszcie satanizm. Rytuał w podziemnej grocie na obrzeżach Londynu z udziałem samego Bafometa, łączący w sobie elementy antycznych dionizyjskich misteriów i czarnej mszy, stanowi punkt kulminacyjny powieści, choć sam Zenon, jak pisała Ewa Piasecka, "staje się nie tyle wyznawcą Szatana, ile wyznawcą jego kapłanki". Sam Bafomet przypomina tu po części miltonowskiego Szatana, smutnego i niepokornego, staje się patronem buntowników, gromadzącym w swoim orszaku pokonanych bogów dawnych, zapomnianych religii. W opisie satanistycznego rytuału Reymont wprowadza także motyw dość obrazoburczy, wywracający na nice symbolikę z biblijnej Apokalipsy: tutaj baranek, reprezentujący Chrystusa, nie zwycięża Bestii, a wręcz przeciwnie – zostaje zarżnięty i rzucony na pożarcie panterze.

Choć dziś "Wampir" uważany jest za zdecydowanie drugorzędne dzieło w dorobku pisarza, w momencie premiery budził dość zgodny entuzjazm krytyki. Antoni Mazanowski uznał powieść za jedno z najbardziej udanych dzieł Reymonta, a wszechstronność autora doceniał także Henryk Galle. W odróżnieniu od utrzymanych w naturalistycznej konwencji dzieł pisarza "Wampir" jednak bez wątpienia szybko zestarzał się na poziomie językowym, a z biegiem lat jego recepcja stała się o wiele chłodniejsza. Barbara Kocówna stwierdziła wręcz, że "«Wampir» stał się zapowiedzią schodzenia dróg pisarskich na manowce".

Dostrzegano jednak również przebijające spod młodopolskiej stylizacji elementy, które można by uznać za prekursorskie wobec XX-wiecznej powieści psychologicznej czy surrealistycznych zainteresowań oniryzmem. Jerzy Krzyżanowski pisał: "Reymont wyruszył na badanie nieznanych terytoriów w psychice ludzkiej. Zwracając swe zainteresowanie ku psychologii i patologii, wskazał on nowe drogi wielu współczesnym pisarzom". Podobnie Danuta Knysz-Tomaszewska zauważała, że choć "nie jest to jeszcze automatyczne pisanie, które postulować będą surrealiści, zafascynowani techniką sennych obrazów, [...] epicka narracja […] ulega rozsadzeniu". Joanna Majewska, porównując "Wampira" do "Là-bas" Jorisa-Karla Huysmansa, podkreślała, że Reymont nie dystansuje się od akcji, zaciera granice między jawą a ułudą i oddaje własne doświadczenia, w odróżnieniu od francuskiego pisarza, który sięgając po tematy okultystyczne, pozostaje naturalistą podchodzącym do tematu metodycznie, badającym skrupulatnie źródła i tworzącym uporządkowany obraz, a którego bohater "o tym, co nadprzyrodzone, tylko mówi i słyszy, osobiście nigdy nie doświadczając niesamowitej, ciemnej strony istnienia". Choć na wielu poziomach archaiczny, "Wampir" pozostaje więc nie tylko interesującym dokumentem nastrojów schyłku belle époque i bogatym materiałem quasi-autobiograficznym, ale i świadectwem literackich poszukiwań noblisty, przypominającym o tym, że błędem jest upraszczające widzenie w Reymoncie tylko pisarza naturalistycznego.