Teatr rzeka. Spektakle na wodzie

opera_wroclawska_pap_20030613_02m.jpg, default, Scena z przedstawienia operowego "Gioconda" na rzece Odra we Wrocławiu, reżyseria: Krzysztof Jasiński, Opera Dolnośląska, 2003, fot. Adam Hawałej/PAP, #000000

#teatr

#dziedzictwo

Od przedstawień w chaszczach, przez kulturalne rejsy, po megawidowska z kaskaderami. Niekiedy chodziło o misję docierania do miasteczek i wsi, czasem po prostu o ciekawostkę lub prestiż. Oto przykłady spektakli, które grano na polskich rzekach.

Duchy na Wiśle

Pasażerowie wchodzący na przystań "Vistula" na Wiśle w Warszawie. Na drugim planie widoczny statek wycieczkowy "Bajka". W głębi widoczny most kolejowy, 1932, fot. Jan Binek/Narodowe Archiwum NAC/

Słynąca z objazdów po Polsce i pokazywania teatru w nietypowych miejscach grupa Reduta pod wodzą legendarnego Juliusza Osterwy grywała spektakle także na rzece. W lecie 1932 roku zabrali swoją publiczność w artystyczny rejs statkiem spacerowym Bajka, który swoją drogą również był gwiazdą stołecznych elit kulturalnych – odbywały się na nim rozmaite imprezy, był wyposażony w stoliki brydżowe i salę balową. Nazywany był niekiedy statkiem “salonowym”. W czasie powstania warszawskiego służył w Armii Krajowej, pełniąc funkcję szpitala. W lipcu 1932 roku Reduta pokazywała w urządzonej na jego pokładzie sali teatralnej “Niezwykłą podróż” na podstawie sztuki brytyjskiego dramatopisarza Suttona Vane’a, której akcja rozgrywa się na… płynącym po Atlantyku liniowcu. Fabuła rozpisana została na siedem postaci, które – jak się okazuje – spotykają się już po śmierci, podróżując ku zaświatom i oczekując na spotkanie z Wielkim Egzaminatorem. “Najlepszymi sprzymierzeńcami autora i artystów były: otaczająca scenę i widzów toń wodna, daleki szum fali i jednostajny ruch statku. To zrobiło swoje”, pisano w “Kurierze Warszawskim”. “Swoje” robiła też z pewnością decyzja o tym, by w dni wolne od pracy pokazywać przedstawienie o grupie duchów o północy… Rejs rozpoczynano z przystani Vistula przy moście Kierbedzia. Eugeniusz Świerczewski określił spektakl Osterwy jako “zręcznie skonstruowany seans pseudomistyczny o życiu pozagrobowym”, opisując całość raczej w kategoriach ciekawostki i stwierdzając, że niesamowita fabuła dramatu Vane’a lepiej nawet sprawdziłaby się na “normalnej scenie”. Tadeusz Boy-Żeleński notował z kolei w swoich wrażeniach z pokazu:

Zgodnie z brzmieniem tekstu sztuki, Bajka płynie, zatrzymuje się, znów płynie daleko w górę Wisły i gdy dramat się kończy, ani nie wiemy, kiedy już znaleźliśmy się z powrotem pod mostem Poniatowskiego. Całe to widowisko, z szarzejącymi brzegami, pluskiem fali i podmuchem wietrzyka ma swój oryginalny posmak. [...] A może który z naszych autorów napisze do tej Bajki nową sztukę, może powstanie na tym statku jaka literatura wiślano-morska?

Opera na dwóch barkach

Objazdowe przedsięwzięcie Opera Polskich Rzek. Liczący około stu osób zespół składający się z artystek i artystów Opery Krakowskiej oraz Państwowej Filharmonii Krakowskiej popłynął wówczas w rejs w górę Wisły pokazując widowisko "Wesele krakowskie" z muzyką Józefa Stefaniego w układzie tanecznym baletmistrza Eugeniusza Paplińskiego, 1974, Modlin, fot. CAF/PAP

Drogą rzeczną do wsi docierała niegdyś opera. W 1947 roku Towarzystwo Przyjaciół Opery na zlecenie Ministerstwa Kultury i Sztuki powołało objazdowe przedsięwzięcie Opera Polskich Rzek. Liczący około stu osób zespół składający się z artystek i artystów Opery Krakowskiej oraz Państwowej Filharmonii Krakowskiej popłynął wówczas w rejs w górę Wisły, pokazując “Flisa” Stanisława Moniuszki i widowisko “Wesele krakowskie” z muzyką Józefa Stefaniego w układzie tanecznym baletmistrza Eugeniusza Paplińskiego. Rok później – dokładnie 15 lipca – Opera Polskich Rzek popłynęła trasą Gliwice-Koźle-Szczecin w ramach tournée obejmującego dwadzieścia sześć pokazów w miejscowościach leżących nad Odrą. Podróże w ramach przedsięwzięcia odbywano na dwóch barkach: na jednej znajdowała się scena i miejsce dla orkiestry, na drugiej mieszkały artystki i artyści wraz z zespołem realizatorskim. Impreza miała charakter popularyzatorski, przedstawienia nie były biletowane, a chodziło oczywiście o “upowszechnienie sztuki operowej wśród szerokich mas ludności miast i osiedli położonych nad naszymi szlakami wodnymi”, jak pisano w “Dzienniku Polskim” przy okazji drugiego z objazdów. W jednym z odcinków Polskiej Kroniki Filmowej zatytułowanym “Teatr na wodzie” widzimy barkę Opery Polskich Rzek zacumowaną w Krośnie, a ujęciom licznej widowni towarzyszy lektorski komentarz o “poważnej pracy repolonizacyjnej na dawnych ziemiach piastowskich”. Widzimy więc, że Opera Polskich Rzek należała do praktyk mających umacniać oficjalną narrację wokół tak zwanych Ziem Odzyskanych (o performansach odzyskanej polskości pisaliśmy w jednym z wcześniejszych numerów Culture).

Teatr w zabitej wsi

Barka Teatru Ziemi Mazowieckiej w Warszawie, fot. fot. Janusz Fila/Forum

W PRL-u barką po Wiśle podróżował także Teatr Ziemi Mazowieckiej założony w 1956 roku przez Krystynę Brewińską i Wandę Wróblewską. W 1961 roku wizycie zespołu we wsi Podłęcze etiudę dokumentalną poświęcił Jan Budkiewicz. Jego ośmiominutowy film “Wiślane teatrum” zestawia autentyczne ujęcia ze wsi w gminie Góra Kalwaria ze specyficzną narracją z offu – kobiecy głos odczytuje fragmenty autentycznych listów widzek i widzów do Teatru. Korespondencja publiczności z tą instytucją jest bardzo ciekawym fenomenem – pisał o nim między innymi badacz Piotr Morawski w kontekście budowania relacji z widownią przez Teatr Ziemi Mazowieckiej (“W programie do pierwszej premiery teatru [...] znalazł się apel, prośba o troskę i serdeczne przyjęcie teatru, a także – by pisać do teatru: na każdym przedstawieniu rozdawane były zaadresowane karty z uiszczoną opłatą pocztową oraz zachętą, by napisać, co się podobało w teatrze [...] Za najciekawsze wypowiedzi przewidziano nagrody książkowe”). Film Budkiewicza zaczyna się więc takim wyimkiem z korespondencji:

Miły Teatrze Ziemi Mazowieckiej, umyśliłam napisać do was serdecznie, bo jak tyle dni i nocy tą Wisłą płyniecie, to żebyście nie zapomnieli o naszej zabitej wsi Podłęcze, co jej wcale z wody nie widać. W pierwszych słowach proszę i domagam się, aby teatr do nas częściej przyjeżdżał, bo u nas nie ma ani światła, ani w ogóle nic.

Scena z przedstawienia "Babcia i wnuczek", 1974, Teatr Ziemi Mazowieckiej, fot. Janusz Fila/Forum

W “Wiślanym teatrum” widzimy kulisy aranżowania “wodnego teatru”: prowizoryczną budkę kasową ze sklejki czy nawet grubszej tektury stawianą na brzegu rzeki, do której wśród zarośli ustawia się kolejka, charakteryzację przeprowadzaną w kajucie, codzienność życia na barce mieszkalnej (na przykład scenę wydawania obiadu), wreszcie sam moment spektaklu oglądanego przez widownię złożoną z całych rodzin bez względu na wiek. “Widząc takie piękne przedstawienie, nikt nawet nie czuł komarów”, brzmiał fragment kolejnego z listów cytowanych w filmie. W objazdowym repertuarze znalazły się sztuki Szekspira, Słowackiego czy Czechowa, a jego forma nawiązywać miała do tradycji teatru ludowego. Chęć nawiązania bliskiej relacji ze swoją widownią uwidaczniała się między innymi w programach Teatru. Rozpoczynał je często rodzaj listu z bezpośrednim zwrotem “Do naszych Widzów”, a kończyła rubryka “Czy wiecie, że…” przybliżająca interesujące szczegóły z działalności zespołu. W programie umieszczano też notki z cyklu “Poznajcie swoich aktorów” z własnymi wypowiedziami artystów sceny:

Wzorem dawnych rybałtów wędruję z P.T.Z.M. [Państwowy Teatr Ziemi Mazowieckiej – red.] od miasta do miasta i od wioski do wioski. P.T.Z.M. nie tylko podtrzymuje stare wędrowne tradycje aktorskie, ale nawet rozwija. Żadna bowiem stara kronika teatralna nie wspomina o wodnych peregrynacjach wędrownych aktorów. A przecież my mamy na Wiśle specjalną barkę z widownią i sceną i możemy grać nawet tam, gdzie kolej, ani autobus nie dociera.

– pisał Zbigniew Skowroński w programie do “Zemsty” Fredry z 1960 roku, którą Teatr Ziemi Mazowieckiej wystawił zresztą na wyrażaną w listach prośbę swoich widzów.

Wyścig gondoli i spalenie statku

Scena z przedstawienia operowego "Gioconda" na rzece Odra we Wrocławiu, reżyseria: Krzysztof Jasiński, Opera Dolnośląska, 2003, fot. Bartłomiej Sowa/AW

W XXI wieku rzeki również bywały scenami teatralnymi, choć zdecydowanie wytracono ów misyjny, wędrowny charakter prezentowanego w ten sposób teatru. W przypadku Opery Rzek Polskich czy Teatru Ziemi Mazowieckiej artystyczna żegluga śródlądowa miała charakter wspólnototwórczy, a rzeka stanowiła rodzaj medium pozwalającego na nawiązywanie relacji, których w inny sposób być może nie udałoby się nawiązać. Bycie w ruchu i wypływanie poza centrum, docieranie do wykluczonych kulturowo stanowiło misję. Współcześnie spektakle na rzece wzmacniają prestiż – jak w przypadku Opery Wrocławskiej realizującej co pewien czas plenerowe widowiska, m.in. “Giocondę” z 2003 roku wyreżyserowaną przez Krzysztofa Jasińskiego, dla której zbudowano specjalnie sztuczną wyspę na Odrze na odcinku przy Ostrowie Tumskim.

Spektakl rozpisany na trzystu wykonawców i wykonawczyń oglądany był wówczas z nabrzeża, a odbiór wspomagały telebimy. Monumentalna produkcja zakładała między innymi wyścig gondoli czy kulminację w postaci spalenia statku kupieckiego.

Na barce nad Wisłą znalazło się też niegdyś… mieszkanie Mirona Białoszewskiego z ulicy Lizbońskiej. Zaaranżował je tam Paweł Passini, który w 2012 roku stworzył spektakl “Port Miron” otwierający Festiwal Przemiany organizowany przez Centrum Nauki Kopernik. Widowisko bazujące na poezji i dziennikach Białoszewskiego było jednym z przedsięwzięć kulturalnych mających zachęcić do spędzania czasu nad brzegiem Wisły. Rozegrano je na barce pożyczonej z żerańskiego portu zacumowanej po praskiej stronie rzeki.

Scena z przedstawienia "Port Miron", reżyseria: Paweł Passini, 2012, fot. Krzysztof Miller/AW

Spektakl gramy częściowo na wodzie, a widownia siedzi nad Wisłą. [...] Wokół są chaszcze. Zapraszamy w nie widza po to, by mógł kiedyś, stojąc w korku na moście, pomyśleć: "Tu byłem, siedziałem na widowni, a po rzece pływało mieszkanie Mirona Białoszewskiego

– mówił Passini w jednym z przedpremierowych wywiadów. “Port Miron” dzielił się na dwie części. Po pierwszym akcie rozegranym na barce widownia przechodziła mostem Śląsko-Dąbrowskim do budynku Centrum Nauki Kopernik, gdzie odbywała się druga część według scenariusza i pomysłu Hanny Nowak-Radziejowskiej. O spektaklu pisała między innymi Izabela Tomczyk na łamach “Teatru”:

Ucichł już głos Białoszewskiego z taśmy, aktorzy dowożeni są łodzią na plażę, jazz-band gra ostatnie akordy, widzowie podnoszą się z miejsc. Na tle ogólnego szumu Passini zaprasza na drugą część Portu Miron w podziemia Centrum Nauki Kopernik. [...] Mając dopiero co usłyszane teksty Białoszewskiego w głowie, ruszamy jak w pielgrzymce "szumną Wisłoszosą".

Źródła: M. Kołodziejczyk, “Niezwykłe dzieje ryskiej barki”, Tygodnik Polityka (dostęp on-line); P. Morawski, “Budowanie relacji. Teatr Ziemi Mazowieckiej i jego publiczności”, “Didaskalia. Gazeta Teatralna”, 2021 nr 163/164; P. Płoski, “Objazd Polski”, “Teatr” nr 10/2013; Relacja mówiona Andrzeja Zasady zrealizowana w ramach PAMIĘĆ BYDGOSZCZAN Archiwum Historii Mówionej (http://pamiecbydgoszczan.ukw.edu.pl/); Program teatralny do spektaklu “Zemsta”, Teatr Ziemi Mazowieckiej, 1960, archiwum Encyklopedii Polskiego Teatru.

Język Polish

teatr ziemi mazowieckiej

opera polskich rzek

teatr na wodzie