"Kwestia charakteru. Bojowniczki z getta warszawskiego" pod red. Sylwii Chutnik i Moniki Sznajderman

"Wstęp do odzyskiwania pamięci o bojowniczkach z getta warszawskiego" – tak proponują odczytać książkę "Kwestia charakteru" jej redaktorki, Sylwia Chutnik i Monika Sznajderman. Bo chociaż autorkom tekstów składających się na tę cenną publikację udało się z okruchów relacji porozsiewanych po archiwach stworzyć portrety niezwykłych kobiet na różne sposoby zaangażowanych w powstanie w getcie warszawskim w 1943 roku, to zdają sobie one sprawę, że tych "zgubionych w pamięci" bohaterek jest dużo więcej.

Poskładaniem fragmentów, uważnym pozszywaniem rwących się strzępów wspomnień i relacji zajęło się czternaście współczesnych autorek i badaczek, których prace dotyczą Zagłady, herstorii czy pamięci – między innymi Joanna Ostrowska, Karolina Sulej czy Patrycja Dołowy. Każdą z napisanych przez nie opowieści o bojowniczkach z getta warszawskiego można czytać osobno, często jako krótką biografię. Niezwykłej mocy i sensu nabierają jednak czytane razem jako książka – widzimy wtedy, jak wiele w tych życiorysach punktów wspólnych, jak bardzo są ze sobą powiązane. Redaktorki piszą:

Niniejsza publikacja jest poświęcona przede wszystkim tym bohaterkom, które znane były do tej pory tylko z imienia, lapidarnych wzmianek w tekstach źródłowych lub pojawiały się jako towarzyszki walki swoich kolegów. Są wśród nich dziewczyny młodsze i starsze. Te, które jeszcze przed wojną zaangażowane były w działalność społeczną czy polityczną, oraz te, które zostały niejako zmuszone sytuacją w czasie wojny. Odważne, nieśmiałe, zdeterminowane i wahające się. "To kwestia charakteru", mówi syn jednej z nich. Być może.

Można zastanawiać się, dlaczego dopiero współczesne badaczki podjęły się rekonstrukcji losów kobiet, które w oficjalnej narracji były pomijane lub odsuwane na drugi plan. Autorki w pełni doceniając męski heroizm, sugerują, że zarówno historia powstania w getcie w warszawskim, jak i większość historii wojennych do niedawna opowiadana była niemal wyłącznie z perspektywy mężczyzn. Również wcześniejsze badaczki w mniej lub bardziej świadomy sposób przejmowały taki sposób patrzenia. Jak pisze Zuzanna Hertzberg w swoim wstępie do "Kwestii charakteru":

W przypadku opowieści o warszawskim getcie mamy do czynienia ze swoistą "korekcją genderową", oddzielającą męski heroizm od asystenckiej roli kobiet. Jednokanałowa narracja spycha je do roli pomocniczek: łączniczek, sanitariuszek i partnerek, zacierając ich rolę bojowniczek. Ta ich pomocnicza rola jest szczególnie widoczna w męskich relacjach dotyczących zbrojnego i cywilnego oporu w getcie – pojawiają się w nich jako "ładne" lub "mężne niewiasty", towarzyszki walki mężczyzn.

Jednym z portretów składających się na książkę jest na przykład fascynująca opowieść Moniki Tutak-Goll o Mirze Fuchrer, dotychczas znanej właściwie wyłącznie jako towarzyszka życia stojącego na czele Żydowskiej Organizacji Bojowej Mordechaja Anielewicza.

Herstorie

Nie tylko w większości przekazów kobiety były zaledwie "maleńkimi punktami w morzu męskiego heroizmu", ale też dopiero stosunkowo niedawno – między innymi za sprawą słynnego artykułu Joan Wallach Scott "Gender jako przydatna kategoria analizy historycznej" z 1986 roku – badacze zaczęli poświęcać uwagę różnicom między doświadczeniem wojennym kobiet i mężczyzn. Kobiece doświadczenie było długo marginalizowane, ale też same kobiety bardzo długo przykrywały je zasłoną milczenia. Jak podkreśla Zuzanna Hertzberg:

Paradygmat męskiego heroizmu wykluczał to, co dzisiaj wszystkie wiemy – że to, co prywatne i intymne, staje się w sytuacjach granicznych również tym, co polityczne, a cielesność, o czym również wiemy, jest polem walki. I ryzykiem, które kobieta w znacznie większym stopniu niż mężczyzna w walce tej ponosi.

Herstorie to fragmenty historii i perspektywy patrzenia na nią, których dotychczas brakowało. To także niezwykle ważne dla kolejnych pokoleń kobiet relacje o kobiecej solidarności, doświadczeniu wspólnoty i aktywizmie.

Strategie oporu

Opowieści zebrane w książce podkreślają, że kobiety nie były tylko łączniczkami i sanitariuszkami, ale by przytoczyć słowa Witki Kempner–Kowner: "robiły wszystko, wszystkie najbardziej niebezpieczne rzeczy". Chociaż zazwyczaj w drugiej kolejności dostawały broń palną, której w czasie powstania w getcie brakowało (używano więc koktajli Mołotowa, żarówek napełnionych siarką i dynamitem, butelek z kwasem solnym), to uczyły się strzelać i brały udział w walkach. Historie składające się na "Kwestię charakteru" pokazują zarazem, jak ogromnie ważna i niebezpieczna była funkcja łączniczki. Kobietom, zwłaszcza tym o tak zwanym "dobrym wyglądzie", co znaczyło wtedy "nieżydowskim, bezpiecznym", jak jasnooka, jasnowłosa i bardzo odważna Frania Beatus, funkcja ta była często przydzielana. Uważano, że budzą one mniej podejrzeń, swobodniej mogą poruszać się po "aryjskiej stronie". Szykownie upięte rozjaśnione włosy, makijaż i elegancki strój pozwalały im też łatwiej zmienić wygląd. Łączniczki nie tylko odegrały kluczową rolę w organizacji powstania w getcie warszawskim, ale też przemieszczając się tak jak Tosia Altman pomiędzy gettami w różnych częściach Polski, przynosiły nadzieję, budowały poczucie wspólnoty i wzmacniały opór.

Białe plamy i konstelacje

Chociaż bohaterki "Kwestii charakteru" często bardzo się od siebie różniły, dokonywały odmiennych wyborów, działały w rozmaitych organizacjach, wybierały inne strategie walki, to ich losy bardzo silnie się ze sobą splatają i łączy je wyraźne podobieństwo. W bardzo wielu biografiach sporo jest niewiadomych, białych plam, urwanych wątków, co sprawia, że ich ładunek emocjonalny jest jeszcze większy, wywołują jeszcze głębszy smutek i przerażenie. We wszystkich sytuacje graniczne i groza sprawiają, że w pewien sposób są one niewyobrażalne – mamy poczucie, że możemy tylko próbować je zrozumieć. Zarazem też uświadamiają nam, jak ważne jest, by te historie nie zostały zapomniane. Jak pisze Joanna Ostrowska:

Wszystkie historie bojowniczek z getta warszawskiego łączy jeden niezaprzeczalny fakt. Trudno odzyskiwać jedną biografię, pomijając opowieści o innych. Zamiast pojedynczego życiorysu budujemy konstelacje losów żydowskich kobiet zaangażowanych w opór przeciwko nazistowskiemu okupantowi. To opowieść zbiorowa, naszpikowana wieloma nazwiskami, drobnymi epizodami; zdarza się, że oparta na mętnych wspomnieniach, w których odbijają się anonimowe postacie

Dlatego proces odzyskiwania imion i nazwisk, życiorysów i losów, jest tak potrzebny. Każdy wydobyty fragment ocala następny i sprawia, że poznajemy kolejną zapomnianą bohaterkę.

Sylwia Chutnik, Monika Sznajderman (red.)
"Kwestia charakteru. Bojowniczki z getta warszawskiego"
Wydawnictwo Czarne w koedycji z Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Wołowiec 2023
Autorki: Kalina Błażejowska, Katarzyna Czerwonogóra, Agnieszka Dauksza, Patrycja Dołowy, Agnieszka Glińska, Hanka Grupińska, Agnieszka Haska, Natalia Judzińska, Magdalena Kozłowska, Joanna Ostrowska, Karolina Sulej, Anna Szyba, Karolina Szymaniak, Monika Tutak-Goll
Ze wstępem Zuzanny Hertzberg
Liczba stron: 344
ISBN: 9788381916714

powstanie w getcie warszawskim

kobiety

getto warszawskie