Konflikt polsko-krzyżacki jest w filmie Forda (i w powieści Sienkiewicza) barwnym tłem dla przygód i perypetii indywidualnych bohaterów, takich jak Zbyszko z Bogdańca czy Jurand ze Spychowa. Zbyszko (Mieczysław Kalenik) to niezbyt bystry, za to odważny jak lew polski szlachcic, który przysięga wierność prawdziwej damie – Danusi (Grażyna Staniszewska), jednak los łączy go ze "swojską" Jagienką (Urszula Modrzyńska). Bardziej złożoną postacią jest Jurand (Andrzej Szalawski), okrutnie doświadczony przez los pan na Spychowie, doznający od Krzyżaków wszystkich możliwych nieszczęść. Wątki te harmonijnie splatają się ze scenami dworskimi, w których występują postaci historyczne, takie jak Władysław Jagiełło (w filmie przedstawiony w bardziej korzystnym świetle niż w książce) czy książę Witold. Wielką kulminacją "Krzyżaków" jest imponująca, piętnastominutowa scena bitwy pod Grunwaldem, zakończona spektakularnym zwycięstwem polsko-litewskich wojsk.
Po premierze "Krzyżaków" Andrzej Wajda powiedział, że dzieło Forda burzy wszystko to, co w latach 50. starała się zbudować polska szkoła filmowa. Nakreślona w "Krzyżakach" wizja świata faktycznie jest dość prymitywna: Ford podchodzi do narodowych mitów w sposób bezkrytyczny, nie usiłuje (w odróżnieniu od Wajdy czy Munka) prowokować publiczności do namysłu, a jedynie – zgodnie z linią polityki Gomułki – potwierdza nacjonalistyczne stereotypy.
Jako dzieło popularne "Krzyżacy" sprawdzają się jednak nieźle: obok momentów naiwnych i kiczowatych zdarzają się w filmie Forda sceny głęboko zapadające w pamięć, takie jak oślepienie Juranda czy samobójcza śmierć jego kata, Zygfryda de Löwe. Adaptacja powieści Sienkiewicza jest zresztą w historii polskiej kinematografii przedsięwzięciem pionierskim: to pierwsza rodzima superprodukcja, w dodatku nakręcona w formacie panoramicznym i na taśmie barwnej Eastmancolor. Dzięki sprawności realizacyjnej twórców ten w dużym stopniu propagandowy film zdobył ogromną widownię nie tylko w Polsce i w ZSRR, ale też w Czechosłowacji i we Francji.
Autor: Robert Birkholc, marzec 2014
- "Krzyżacy", Polska 1960. Reżyseria Aleksander Ford. Scenariusz Jerzy Stefan Stawiński, Aleksander Ford. Zdjęcia Mieczysław Jahoda. Muzyka Kazimierz Serocki. Scenografia Roman Mann. Wykonawcy Urszula Modrzyńska (Jagienka), Grażyna Staniszewska (Danusia), Andrzej Szalawski (Jurand ze Spychowa), Henryk Borowski (Zygfryd de Löwe), Aleksander Fogiel (Maćko z Bogdańca), Mieczysław Kalenik (Zbyszko z Bogdańca), Emil Karewicz (Władysław Jagiełło), Leon Niemczyk (Fulko de Lorche), i inni., Produkcja Zespół Filmowy Studio. Barwny, 166 minut.