Stasia Budzisz: Jestem bardzo krytyczna wobec Kaszub [WYWIAD]

stasia_budzisz_fot._adam_slowikowski_kadr.jpg, default, Stasia Budzisz, fot. Adam Słowikowski, center, #000000

Czy Kaszuby są dziaderskie? Do czego mogą doprowadzić stereotypy i polonizowanie regionu? Czy Kaszubą można się stać? Rozmawiamy z reporterką, podkasterką i tłumaczką, która pracuje nad książką o rodzinnych Kaszubach.

Zastanawiałam się, czy powinnam przywitać się po kaszubsku, ale przeczytałam w książce Tomasza Słomczyńskiego, że Kaszubi są bardzo wrażliwi na punkcie swojego języka, poprawnego akcentowania. Wolałam nie ryzykować.

To rzadki język, używany przez niewielką liczbę ludzi. Jest naszym wyznacznikiem tożsamości kulturowej, etnicznej i mniejszościowej. Dla mnie to jest super, jeśli ktoś stara się mówić po kaszubsku, ale rozumiem ten lęk. Mam za sobą 16 lat milczenia w tym języku. Trzy razy zastanowię się, zanim porządnie przykaszubię.

Kaszubski ma mnóstwo odmian i ta odmiana, w której mówię, różni się od tej, której uczy się w szkole. Szkolna kaszubszczyzna czasem mnie zadziwia, bo wiele słów przypomina bardziej polski niż ten kaszubski, którego używało się na przykład w moim domu. Takim przykładem jest określenie listonosza. Odkąd pamiętam to był "brifka". Teraz standardowy język kaszubski chce, aby mówić "listownik", co jest de facto polonizmem, tak jak "brifka" jest germanizmem. Nie za bardzo rozumiem, dlaczego germanizmy rażą, przecież mieszanie się języków i zapożyczanie słów jeden od drugiego jest i było czymś naturalnym. Skoro było używane przez wiele lat, po co to zmieniać?

Kaszubi zrobili bardzo wiele, żeby kaszubski stał się oficjalnie językiem. Uczy się go w szkołach, można zdawać na maturze, są media kaszubskie… Czy to wystarczy, żeby ten język przetrwał? Tak jak powiedziałaś, niewiele osób się nim posługuje. Ja pochodzę z Chojnic, ale nie znam nikogo, kto by mówił po kaszubsku. Spis powszechny też pokazuje, że jest coraz gorzej.

Edukacja kaszubska tak naprawdę niewiele zmienia. Mam wręcz poczucie, że przeszkadza, choć wolałabym się mylić. Kaszubski znalazł się w ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym z 2005 roku. To pociągnęło za sobą dotacje, chociaż te istniały już wcześniej. Pierwsze szkoły z kaszubskim zaczęły działać po upadku komuny, potem powstawały media kaszubskie, które były dotowane z budżetu państwa. Mam wrażenie, że teraz jest tylko gorzej i jesteśmy niestety świadkami śmierci języka i to w zastraszającym tempie. Kaszubski nadal nie jest językiem atrakcyjnym. Można się go uczyć w szkole, ale co to da, jeśli uczeń nie może się dogadać ze swoją babcią, ponieważ to są dwa różne kody językowe. Istnieje ryzyko, że taki język nigdy nie wyjdzie ze szkoły.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Napis kaszubski na ścianie jednego z budynków Centrum Edukacji i Promocji Regionu w Szymbarku, fot. Dawid Lasociński/Forum

Obrazek

kaszubski_forum-0590537505.jpg

Powstaje sporo literatury kaszubskiej, ale o tym się mówi tylko w mediach regionalnych, a nie ogólnopolskich.

To jest bardzo znamienne. Mam wrażenie, że Kaszubi piszą sami dla siebie. Tworzą zamkniętą bańkę i świat zewnętrzny w ogóle im nie jest potrzebny. Nie wiem, czy to wynika z tego, że nie mogą się przebić do mainstreamu, czy nie chcą? Szukam odpowiedzi na to pytanie od czterech lat i coraz częściej skłaniam się ku temu, że chyba nie chcą. Chyba dobrze się czujemy we własnym sosie, kiedy sami siebie poklepiemy po ramieniu i zapewnimy się wzajemnie o własnej zajebistości. A efekty tego, że nie ma nas w mainstreamie, możemy potem obejrzeć w produkcjach typu "Na dobre i na złe", gdzie nas orientalizują i pokazują, że chodzimy w strojach ludowych i trzymamy w domu nieboszczyków.

Skoro już poruszyłaś wątek stereotypów, to które szczególnie cię irytują?

Przede wszystkim te, które sama miałam w głowie, że: prawdziwi Kaszubi chodzą w stroju kaszubskim, zażywają tabakę, piją z porcelany ze wzorem kaszubskim i mają wszystkie serwety w chatach z haftem kaszubskim. Wiem, że tandeta i banał monetyzują się najlepiej, czego przykładem jest Centrum Edukacji i Promocji Regionu w Szymbarku. To kuriozum! Takich Kaszub nie znoszę i jestem wobec nich bardzo krytyczna.

Swoją książkę pisałaś z myślą, żeby obalić te mity? Dla kogo ją napisałaś?

Przechodziłam różne fazy myślenia o Kaszubach w trakcie pracy nad tą książką. Myślałam, że napiszę ją bardzo szybko, bo przecież wychowałam się na Kaszubach i jestem Kaszubką. To daje mi poczucie przynależności i też prawo do tego, aby móc krytycznie na to wszystko spojrzeć. Jednak ta książka powstawała bardzo długo, zaraz miną cztery lata, bo okazało się, że sama muszę sobie Kaszuby opowiedzieć.

A Kaszuby najczęściej kojarzą się Polakom z najdłuższą deską świata i cepelią. Chciałabym, żeby Polacy spojrzeli na ten region, wychodząc poza te skojarzenia. Napisałam ją też dla nas, dla Kaszubów. Być może stanie się dla kogoś pretekstem do refleksji nad tym, co sami z Kaszubami robimy.

Debiutowałaś książką o Gruzji, spędziłaś tam kilka lat. Czy ta odległość pomogła ci na nowo odnaleźć w sobie kaszubskość, przyznać się do niej?

Okładka książki "Pokazucha", autorka: Stasia Budzisz, fot. Wydawnictwo Poznańskie

Gdyby nie Gruzja, książka o Kaszubach nigdy by nie powstała. Przez kilka lat mieszkałam w Megrelii, w zachodniej Gruzji, wśród społeczności, która naprawdę ma wiele cech wspólnych z Kaszubami. Długo to do mnie nie docierało, ale jakoś szybko udało mi się zaaklimatyzować w tym regionie, myślę, że kaszubskość mi w tym pomogła. Megrelowie są oddzielną grupą etniczną w Gruzji, mają swój język, o którego żywotność bardzo dbają. O sobie mówią najpierw, że są Megrelami, dopiero później, że Gruzinami. Mają też inne zwyczaje, kuchnię. Dzięki temu udało mi się też spojrzeć inaczej na Kaszuby i zacząć szukać w nich odrębności. Myślę, że dzięki temu, że wyjechałam z Polski do Gruzji, umiałam wrócić na Kaszuby.

Domyślam się, że to, iż jesteś rodowitą Kaszubką, ułatwiało ci kontakt z ludźmi stąd. Ale czy też stanowiło pewną barierę dla ciebie jako reporterki? Miałaś już określony obraz Kaszub wyniesiony z dzieciństwa, a reportaż jednak wymusza przedstawienie różnych perspektyw.

Kaszubskie nazwisko i rozumienie języka było wielkim ułatwieniem i otwierało niemal wszystkie drzwi. Dawało większy kredyt zaufania. To taka robota, w której musisz odciąć swoje poglądy. Napisanie książki, która jest reportażem tożsamościowym, wymagało ode mnie przefiltrowania całego materiału przez siebie, więc to, co mówię o sobie, na pewno nie jest obiektywne, bo takie być nie może. Natomiast historie wszystkich bohaterów i bohaterek w tej książce starałam się opisać jak najbardziej obiektywnie. Musiałam sprawdzać wszystkie fakty, o których mi mówili, bo człowiek, który ma dziś 90 lat, naprawdę może nie pamiętać szczegółów, inaczej interpretuje fakty. Czasami spotykałam się z ludźmi po pięć, sześć razy, weryfikując te informacje.

Największe trudności miałam chyba tylko z autochtonami – nie mam na myśli Kaszubów, tylko mieszkańców tak zwanych Ziem Odzyskanych, Niemców, którzy zostali na Kaszubach po II wojnie światowej. Nie można powiedzieć, że między Kaszubami a Niemcami jest jakaś wielka miłość, więc to, że jestem Kaszubką, czasem było problematyczne.

Szukałaś konkretnych historii, bohaterów, czy polegałaś bardziej na intuicji?

Bardzo dużo było intuicyjnych historii, wiele mnie zaskoczyło podczas pracy nad książką. Nie wszędzie wiedziałam, czego mogę się spodziewać. Wiele razy sięgałam do "Historii Kaszubów w dziejach Pomorza" wydanej przez Instytut Kaszubski, która pozwoliła mi usystematyzować wiedzę. Przeczytałam te pięć tomów dwa razy i dopiero wtedy odważyłam się pojechać w teren. Kiedy zaczęłam pracę, bardzo szybko okazało się, że mam braki w wiedzy historycznej na temat regionu, z którego pochodzę. Historia, której uczymy się w szkołach, jest pisana z perspektywy krakowsko-warszawskiej, Pomorze jest w niej traktowane bardzo po macoszemu. "Historia Kaszubów w dziejach Pomorza" tę perspektywę odwraca i pozwala spojrzeć na naszą historię z naszego punktu widzenia.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Dwaj rybacy kaszubscy idący brzegiem portu. Fotografia sytuacyjna, 1933, fot. Adam Jankowski/Narodowe Archiwum Cyfrowe NAC

Obrazek

kaszuby_nac.jpg

Wspomniałaś o zaskoczeniach. Jakiś przykład?

Jednym z największych zaskoczeń było dla mnie to, co zrobił w Polsce Wersal. Jakoś nie uczy się nas w szkołach na historii, że jednak nie każdy był zadowolony z przyjścia Polski. Jesteśmy przyzwyczajeni, że dwudziestolecie międzywojenne to najwspanialszy okres historii tego kraju, a Piłsudskiego stawia się na piedestale. Na Pomorzu to wyglądało trochę inaczej. Kiedy patrzę na historię mojej rodziny w tamtym okresie, to nie dziwię się, że nie ma dobrych wspomnień. Polska przyniosła biedę, granica wersalska poszatkowała teren tak, że do dziś czujemy tego skutki, zwłaszcza na południu Kaszub, gdzie na przykład ruch kolejowy w niektóre miejsca nigdy nie wrócił. Spojrzenie na historię tych ziem pozwoliło mi wiele zrozumieć.

Mówiłaś o pięciotomowej historii Kaszub, sama napisałaś książkę reporterską, Tomasz Słomczyński wydał parę lat temu "Kaszёbё". A co z literaturą piękną, na przykład taką, jaką tworzy w języku polskim Martyna Bunda, która osadza akcję swoich książek na rodzinnych Kaszubach? Czy jest to potrzebne Kaszubom?

Myślę, że jeśli ktoś umie pisać książki – a Martyna Bunda potrafi – to jak najbardziej. Za każdym razem z niecierpliwością wypatruję, co nowego napisze. To daje inne spojrzenie na kaszubskość i Kaszuby.

W kilku wywiadach wspomniałaś, że wychowywałaś się w rodzinie matriarchalnej. Natomiast jak się czyta o historii Kaszub, to tam występują z reguły sami mężczyźni. Oczywiście to nie jest tylko kaszubski przypadek, raczej ogólnopolski czy globalny.

Wychowałam się w rodzinie, w której rządziły kobiety. Nie oznaczało to, że mężczyźni nie byli szanowani albo byli pantoflarzami, raczej o to, że decyzje podejmowano zdroworozsądkowo. Akurat w mojej rodzinie dużo bardziej zdroworozsądkowe były kobiety. Większe znaczenie w domu miała też figura babci niż dziadka. Jednak na Kaszubach wszystko, co dotyczy świata zewnętrznego – nauki, polityki, sztuki – jest obsadzone przez mężczyzn. W pewnym momencie doszłam do wniosku, że umiałabym opisać, jak wyglądał dzień mojego dziadka, gdy miał 10 lat, ale nie byłabym w stanie zrobić tego z dniem mojej babci w tym samym wieku. Buntuję się, kiedy dostaję książkę traktującą o Kaszubach, w której występują sami faceci. Mocno tego pilnowałam u siebie i dałam głos kobietom, żeby pokazać ich perspektywę. Martyna Bunda jest doskonałym przykładem kogoś takiego, kto wyciąga je z cienia. Wydaje mi się, że na Kaszubach współczesne autorki, badaczki, poetki są w dalszym ciągu w cieniu mężczyzn. Panuje przekonanie, że my, kobiety, potrzebujemy akcesu tych panów z góry. Kaszuby są dziaderskie.

To wychodzenie kobiet z cienia mężczyzn widać w twoim podkaście "Kaszëbskô Paradnica". Co prawda rozmawiasz z przedstawicielami obu płci, ale szczególnie u tych młodych działaczek widać walkę o swoją kaszubskość, o swój region.

Jestem reporterką i nie mogę chodzić ani na skróty, ani na kompromisy. Jeżeli odczuwam, że coś jest krzywdzące albo złe i mogę w tym zakresie dobrze wykonać swoją pracę, to ją wykonam niezależnie od tego, czy jakiemuś panu będzie się to podobało, czy nie.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Jezioro Borzyszkowskie na Kaszubach, fot. Piotr Borkowski/Getty Images

Obrazek

kaszuby_gettyimages-975777540.jpg

Na koniec chciałam ci zadać pytanie, które sama zadałaś swoim rozmówczyniom: czym jest dla ciebie bycie Kaszubką i czy Kaszubą/Kaszubką można się stać?

Przez krótki czas pracy nad książką myślałam, że Kaszubą trzeba się urodzić. Teraz uważam, że to absurd. Rzeczywiście prawo krwi daje prawo mówienia o sobie, że jesteś Kaszubą. Możesz się tego zrzec, bo przecież tożsamość nie jest konstruktem niezbędnym do życia. Wiele lat przeżyłam, odcinając się od kaszubskości, bo było mi za nią albo przez nią wstyd. Dziś uważam, że dobrze jest sobie uświadomić czego się wstydzimy, ale rozumiem, że nie każdy musi tracić czas na analizowanie tego typu rzeczy.

Zdecydowanie uważam, że Kaszubą można się stać, jeśli się tego chce. To jest trudne, bo Kaszubi niechętnie przyjmują obcych do swojego grona. Oceniają poprawność języka, potrafimy wyśmiać. Nie pochwalam tego, ale nie będę ukrywać, że tak nie jest. Wydaje mi się, że jak nie będziemy zapraszać ludzi do naszej społeczności, to nie przetrwamy. Z drugiej strony wydaje mi się, że bardzo polonizujemy Kaszuby. Mamy swój język, możemy go uczyć w szkole, to daje ogrom możliwości. Nie rozumiem, dlaczego w organizacjach zrzeszających Kaszubów mówi się po polsku. Wiem, że tak jest prościej, taniej, szybciej. Ale jeżeli sami nie będziemy szanować kaszubszczyzny i będziemy sprowadzać kaszubski do roli języka pomocniczego na Kaszubach, to dojdziemy donikąd.

To ciekawe, co powiedziałaś o wstydzie. Też miałam poczucie wstydu, ale zupełnie innego rodzaju. Jak wyjechałam na studia do Warszawy i miałam wytłumaczyć, skąd pochodzę, to w uproszczeniu mówiłam, że z Kaszub. Wtedy zaczęłam odczuwać zażenowanie, że w zasadzie nic nie wiem o swoim regionie. Cieszę się, że wydaje się coraz więcej książek o Kaszubach, że ta kaszubskość w pewnym sensie się otwiera.

Cieszę się, że Tomek napisał tę książkę, to była pierwsza rzecz na rynku ogólnopolskim na ten temat. Okazało się, że ludzie nic nie wiedzą na temat regionu i to nie tylko Polacy, ale też Kaszubi. Nikt nas tego nie uczył. Uczy się nas patrzenia na historię Polski z perspektywy krakowsko-warszawskiej, a kompletnie nie wiemy, skąd jesteśmy. To nie jest wiedza tajemna, ale wymaga wysiłku, żeby się nad nią pochylić.

Stasia Budzisz – reporterka, filmoznawczyni, tłumaczka, podkasterka. Absolwentka filologii polskiej i rosyjskiej na Uniwersytecie Gdańskim oraz Polskiej Szkoły Reportażu. Freelancerka, uczestniczka projektu Światła Małego Miasta i współzałożycielka grupy reporterskiej Głośniej. Zajmuje się Europą Środkowo-Wschodnią, jej debiutancka książka "Pokazucha. Na gruzińskich zasadach" ukazała się w 2019 roku. Tworzy podkast Wydawnictwa Poznańskiego "WPodcast" oraz autorski podkast o Kaszubach "Kaszëbskô Paradnica". Jesienią 2023 roku ukaże się jej książka reporterska o rodzinnych Kaszubach.

Język Polish