Początek drogi. Gdynia miastem emigracji
Obok nowoczesnego portu, modernistycznych gmachów użyteczności publicznej i stylowych budynków mieszkalnych w latach 20. i 30. w Gdyni powstał zespół zabudowań, który miał ułatwić Polkom i Polakom emigrację.
Wyczekana przez 123 lata zaborów, odzyskana w 1918 roku niepodległość przyniosła radość i dumę, ale i wiele nowych wyzwań, z którymi państwo nie zawsze wystarczająco szybko dawało sobie radę. Konieczność scalenia kraju z trzech przez ponad wiek funkcjonujących osobno części, zniszczenia wojenne, zagrożenia ze strony sąsiadów, ale także niedorozwinięty przemysł, braki w infrastrukturze – te i wiele winnych problemów młodego polskiego państwa przyczyniały się do rosnącego bezrobocia w miastach i biedy w przeludnionych wsiach. Choć w pierwszych latach niepodległości władze państwowe głosiły, że emigracja zarobkowa mieszkańców jest zjawiskiem negatywnym i zawsze stanowi stratę dla kraju, dość szybko okazało się, że wyjazd za granicę części obywateli jest jedną z metod radzenia sobie z brakiem pracy i niepokojami społecznymi. Tym bardziej że emigracja była w Polsce zjawiskiem "oswojonym", mającym swoją tradycję, rozwiązaniem, po które sięgano od czasu zaborów tak z ekonomicznych, jak politycznych powodów.
W Konstytucji Marcowej z 1921 roku w rozdziale piątym, artykuł 101 znalazł się zapis o swobodzie emigracji: "Każdy obywatel ma wolność obrania sobie na obszarze Państwa miejsca zamieszkania i pobytu, przesiedlania się i wychodźstwa, niemniej wolność wyboru zajęcia i zarobkowania oraz przenoszenia swej własności".
Niedługo później władze polskie zaczęły wdrażać kolejne ułatwienia czy sposoby na pomoc chętnym do wyjazdu zagranicę. Istniał system zniżek na bilety czy bagaże, od 1932 roku starający się o tzw. paszport emigracyjny byli zwolnieni z opłaty za niego. Państwo polskie podpisywało z kolejnymi krajami umowy emigracyjne, ułatwiające osiedlanie się tam polskich obywateli (w okresie międzywojennym Polska posiadała podobne umowy m.in. z Francją, Niemcami, Estonią, Boliwią). Istniały organizacje oferujące emigrantom pomoc prawną czy materialną. Największą i najważniejszą z nich było założone 1918 roku Polskie Towarzystwo Emigracyjne, które informowało o możliwościach wyjazdu, pomagało w procedurach, prowadziło hotele emigracyjne w Warszawie, Gdańsku, Gdyni i Wejherowie, wydawało także czasopismo pt. "Wychodźca" oraz poradniki i informatory dla zainteresowanych emigracją. Ze zjawiskiem emigracji wiązały się także ożywione po odzyskaniu niepodległości marzenia o polskich koloniach zamorskich – władze państwowe chętnie dotowały spółki osadnicze, które w dalekich krajach, głównie Ameryki Południowej, tworzyły polskie enklawy, sprzyjały tworzeniu się dużych, zwartych polskich społeczności.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Dworzec Morski w Gdyni, 1935-1939, fot. Henryk Poddębski/Bibloteka Narodowa Polona
Wśród ułatwień, jakie państwo polskie tworzyło dla tych, którzy chcieli z kraju wyjechać, była także budowa koniecznej do podróży infrastruktury. Centralnym punktem na wychodźczej mapie kraju uczyniono Gdynię. Budowa portowego miasta nad odzyskanym wraz z niepodległością fragmencie morskiego wybrzeża była jedną ze sztandarowych inwestycji odbudowującego swoją państwowość kraju. Wśród licznych czynionych tam inwestycji znalazł się również Dworzec Morski oraz rozbudowane zaplecze, służące obsłudze i przygotowaniu do wyjazdu dużych grup emigrantów. Tym samym port w Gdyni stał się nie tylko miejscem eksportu i importu towarów, ale i ludzi. Obsługa pasażerska rozpoczęła się w Gdyni jeszcze zanim powstały tu specjalnie na ten cel zaprojektowane efektowne gmachy: pierwszy statek, który na swój pokład zabrał polskich emigrantów cumował przy tymczasowym, drewnianym molo, a odpłynął z Gdyni w 1923 roku. Równo dziesięć lat później oddano do użytku Dworzec Morski. Pierwotne plany zakładały budowę ogromnego gmachu, ciągnącego się wzdłuż całego, nowo zbudowanego, 400-metrowego molo, z osobnymi przestrzeniami dla emigrantów udających się do Europy i do obu Ameryk, salami noclegowymi, siedzibami instytucji związanych z obsługą emigrantów oraz centralą poczty zamorskiej. Gdy budowa miała się rozpoczynać, światową (w tym polską) gospodarkę dopadł już kryzys, koncepcję więc okrojono: zmniejszony budynek stanął w północnej części pirsu, przy Nabrzeżu Francuskim. Projekt gmachu opracował katowicki oddział berlińskiej pracowni inżynieryjnej Dyckerhoff & Widmann. Współpracował z nią osiadły w Gdyni warszawski architekt, Wacław Tomaszewski, który stworzył zapewne koncepcję i wstępny projekt dworca.
Hala dla pasażerów, miejsce na bagaż
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Muzeum Emigracji w budynku dawnego Dworca Morskiego w Gdyni, fot. materiały prasowe
Budynek podzielono na dwie części. Od frontu znalazła się rozległa, trzypiętrowa Hala Pasażerska, z tyłu umieszczono długi na blisko 120 metrów Magazyn Tranzytowy. Podział na dwie strefy znalazł swoje odzwierciedlenie w architekturze. Frontowa część budynku z Halą Pasażerską otrzymała reprezentacyjną, choć na modernistyczną modłę prostą i surową formę. Jej masywną fasadę gęsto podzielono pionowymi lizenami osłaniającymi poziome pasy okien, pod którymi rozpięto prosty daszek wyznaczający strefę wejściową do budynku. Prostą, ale zarazem dość monumentalną bryłę zwieńczyła spłaszczona kopuła. Wnętrze Hali Pasażerskiej w zasadzie pozbawiono dekoracji – jej otwartą przestrzeń uzupełniły galerie wraz z wiodącymi na nie paradnymi schodami; na ścianach zawisły brązowe płaskorzeźby z wizerunkami marszałka Józefa Piłsudskiego i prezydenta Ignacego Mościckiego oraz dwie tablice pamiątkowe, honorujące postać Eugeniusza Kwiatkowskiego oraz dzień otwarcia Dworca Morskiego. O wysmakowaniu tej chłodnej w wyrazie przestrzeni świadczyły zaokrąglone balustrady schodów czy specjalnie projektowana posadzka (ułożona tak, by prowadzić użytkownika we właściwym kierunku). Otwartą przestrzeń hali kilkukrotnie wykorzystano także do organizowania tu wydarzeń o charakterze publicznym, akademii, wieców czy balów.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Józef Okołowicz, "Wskazówki dla wychodźców udających się do Ameryki oraz rozmówki polsko-angielskie", 1911, fot. Bibloteka Narodowa Polona
Od wschodu Hala Pasażerska została połączona z podłużnym, dwukondygnacyjnym Magazynem Tranzytowym. Znalazły się tu magazyny i bagażownie, a na piętrze również kasy biletowe oraz pomieszczenia do kontroli i odprawy pasażerów. Obie kondygnacje tej części gmachu skomunikowano za pomocą ramp oraz wind towarowych; pierwsze piętro wyposażono także w system ramp i kładek, za pomocą których podróżni z wnętrza hali mogli dostawać się bezpośrednio na pokład statków. Ta część dworca zyskała bardziej "industrialny" wygląd: nie musiała już pełnić funkcji reprezentacyjnej, więc sięgnięto tu po rozwiązania bliższe inżynierii. Konstrukcję budowli oparto na żelbetowych słupach i belkach stropowych, 120-metrowy gmach podzielono na jednakowe segmenty, z których każdy nakryto łupinowym sklepieniem. Te zresztą były zastosowaną tu innowacją – firma Dyckerhoff & Widmann specjalizowała się w nowoczesnych konstrukcjach sklepień (wcześniej pracowała m.in. przy sklepieniu wrocławskiej Hali Stulecia), w budynku gdyńskiego dworca zastosowała mało wtedy rozpowszechnioną, nowatorską formę betonowej łupiny.
Osiedle dla wyjeżdżających
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Gdynia, Hotel Emigracyjny, 1930-1939, fot. Henryk Poddębski/Bibloteka Narodowa Polona
Dworzec Morski został oficjalnie otwarty 8 grudnia 1933 roku, w czasie uroczystości poświęcenia portu gdyńskiego i obchodów piętnastolecia odzyskania przez Polskę niepodległości. Znaczący i symboliczny, nie był to jednak jedyny obiekt w młodym portowym mieście, który zbudowano na potrzeby emigrantów. Kilka lat wcześniej, w 1929 roku w lesistej dzielnicy Grabówek rozpoczęła się budowa tzw. Etapu Emigracyjnego, zwanego także Obozem Emigracyjnym. Obiekty te z położonym w porcie Dworcem Morskim połączono linią kolejową zwaną "Torem do Ameryki".
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Obóz Emigracyjny w Gdyni, 1937, fot. NAC/https://audiovis.nac.gov.pl
Na terenie o powierzchni ośmiu hektarów miał powstać liczący 20 budynków kompleks, podzielony na kilka stref. Dwie najważniejsze z nich – to część "brudna" i "czysta". W pierwszej z nich emigranci mieli przechodzić zabiegi sanitarne, higieniczne, badania lekarskie, szczepienia. Część "czysta" składać się miała z budynków hotelowych oraz administracyjnych, służących załatwianiu związanych z wyjazdem formalności. Poza tymi podstawowymi funkcjami na terenie Etapu Emigracyjnego planowano powstanie m.in. kaplicy i bożnicy, czytelni, biblioteki, sal wykładowych i teatralnych, pokoju zabaw, żłobka. Pomiędzy budynkami miał rozciągać się park z miejscami do rekreacji, boiskami, kortami tenisowymi, placami zabaw. Kompleks projektowano w szczycie ruchu emigracyjnego, stąd rozmach, jaki miał cechować tę inwestycję – część "brudna" miała móc obsłużyć dziennie nawet 700 osób, "czysta" – 1300. Te założenia jednak dość szybko zostały zweryfikowane: kryzys, spadek ekonomicznej koniunktury, a co za tym idzie i skali emigracji spowodowały wstrzymanie robót. Do 1935 roku zrealizowano trzy z planowanych dwudziestu budynków. I one przez jakiś czas pełniły swoją pierwotną funkcję, służąc tym, którzy udawali się w daleką podróż. We wrześniu 1939 roku obiekty zajęła Lądowa Obrona Wybrzeża, później mieściło się tu więzienie dla jeńców wojennych czy siedziba PCK. W 1947 roku trzy budynki przejęło Wojsko Polskie i do dziś ono zarządza tym terenem.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Obóz Emigracyjny w Gdyni. Widok zewnętrzny ośrodka dla osób przygotowujących się do wyjazdu za granicę (oryginalny opis na odwrociu fotografii "Obóz Emigracyjny), 1936, fot. NAC/https://audiovis.nac.gov.pl/
Projekt architektoniczny Etapu Emigracyjnego na Grabówku stworzyli Adam Kuncewicz (autor planu rozbudowy Gdyni z 1925 roku) i Adam Paprocki. Architekci sięgnęli po formy tyleż racjonalne i funkcjonalne, co nowoczesne. Przestrzenie do obsługi emigrantów zamknęli w trzykondygnacyjnych budynkach-pawilonach rozciągniętych horyzontalnie wzdłuż zbocza wzgórza i ściany lasu. Pozbawione detalu obiekty o płaskich dachach i poziomych pasach okien wzniesiono z szarej cegły cementowej; nieco bardziej rozbudowaną strukturę otrzymał budynek administracyjno-jadalny, założony na planie trapezu, z wewnętrznym dziedzińcem, przeszklonymi pionami klatek schodowych oraz zróżnicowanymi pod względem kształtu i wielkości oknami. Jednak i on zyskał gładkie elewacje z szarej cegły i surowy wygląd. Wszystkie zabudowania Etapu Emigracyjnego utrzymano w najsurowszej z odmian modernizmu, w której dominował pragmatyzm i funkcjonalność. Tę oszczędną architekturę widziano także jako bardziej higieniczną.
Według danych statystycznych z lat międzywojennych w latach 1918–1938 wyjechało z Polski ponad 2 miliony osób, z czego 1,25 mln – do krajów europejskich, a blisko 800 tysięcy za ocean (szacuje się, że około miliona po jakimś czasie wróciło do kraju). Najwięcej osób opuściło Polskę w latach 1926-1930, później w obliczu światowego kryzysu ekonomicznego coraz trudniej było wyjechać, znaleźć pracę, a obce państwa niechętnie patrzyły na emigrantów. W maju 2015 roku w starannie wyremontowanym i zaadaptowanym do nowych celów gmachu Dworca Morskiego w Gdyni zostało otwarte Muzeum Emigracji. Placówka zbiera, dokumentuje i bada losy polskich emigrantów, zachowując pamięć o ich trudnych nierzadko życiowych wyborach w miejscu, z którego tysiące z nich ruszało w podróż po lepszy los.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Muzeum Emigracji w Gdyni, fot. Bogna Kociumbas
Bibliografia:
Grzegorz Piątek, "Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920-1939", Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2022
Anna Kicinger, "Polityka migracyjna II Rzeczpospolitej", Central European Forum For Migration Research (Środkowoeuropejskie Forum Badań Migracyjnych), W: CEFMR Working Paper 2005, nr 4.
Szymon Jocek (Muzeum Emigracji w Gdyni), "Dworzec Morski w Gdyni – historia i architektura na tle wybranych budynków morskich terminali pasażerskich w Europie", W: "Porta Aurea", "Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego", 2019, nr 18.
Anna Posłuszna (Muzeum Narodowe w Krakowie), "Etap Emigracyjny w Gdyni", referat wygłoszony w czasie konferencji "Modernizm w Europie - Modernizm w Gdyni. Architektura XX wieku i jej waloryzacja" w 2014 roku.
[{"nid":"5683","uuid":"da15b540-7f7e-4039-a960-27f5d6f47365","type":"article","langcode":"pl","field_event_date":"","title":"Jak by\u0107 autorem - w kinie?","field_introduction":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. Wyj\u0105tki te by\u0142y rzadkie w przesz\u0142o\u015bci, dzi\u015b s\u0105 nieco cz\u0119stsze, ale i dobrych film\u00f3w dzi\u015b mniej ni\u017c to kiedy\u015b bywa\u0142o.","field_summary":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. ","topics_data":"a:2:{i:0;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259606\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:5:\u0022#film\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:11:\u0022\/temat\/film\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}i:1;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259644\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:8:\u0022#culture\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:14:\u0022\/temat\/culture\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}}","field_cover_display":"default","image_title":"","image_alt":"","image_360_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/360_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=dDrSUPHB","image_260_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/260_auto_cover\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=X4Lh2eRO","image_560_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/560_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=J0lQPp1U","image_860_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/860_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=sh3wvsAS","image_1160_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/1160_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=9irS4_Jn","field_video_media":"","field_media_video_file":"","field_media_video_embed":"","field_gallery_pictures":"","field_duration":"","cover_height":"266","cover_width":"470","cover_ratio_percent":"56.5957","path":"pl\/node\/5683","path_node":"\/pl\/node\/5683"}]