Krzysztof Jankowski: Lem przekonywał, że póki się wadzimy, póty nie znajdziemy rozwiązania problemu [WYWIAD]

krzysztof-jankowski-fot-ego-movies-s.jpg, default, Krzysztof Jankowski: Lem przekonywał, że póki się wadzimy, póty nie znajdziemy rozwiązania problemu [WYWIAD], Krzysztof Jankowski na planie, fot. Ego Movies, center, #000000

#film

#literatura

Akcja osadzona jest w niedalekiej przyszłości. Kosmonauta Ijon Tichy ma wygłosić odczyt w Parlamencie Pansłowiańskim, w którym potępi wykorzystywanie zakrzywienia czasoprzestrzeni. Pada jednak ofiarą spisku. Uwięziony w pokoju hotelowym multiplikuje się i kłóci sam ze sobą. Krzysztof Jankowski, który o adaptacji myślał od liceum, uruchomił zbiórkę na portalach crowdfundingowych i dzięki wpłatom niezależnych osób spełnił swoje marzenie. Premiera jego filmu zatytułowanego "Pokój" odbyła się 5 lutego na dwóch platformach VOD: PlayKraków oraz EgoMovies.

Proza Stanisława Lema nadaje się do opowiadania o współczesności?

Jego teksty są niezmiennie aktualne. Gatunek science-fiction, w którym się poruszał, pozwalał mu przewidywać przyszłość i jednocześnie bacznie przyglądać się współczesności. Dla niego był to sposób na ominięcie komunistycznej cenzury. Pisał o problemach nie wprost, tylko ukrywał się za kostiumem konwencji gatunkowej. U Lema tylko pozornie przenosimy się w przyszłość. Właśnie ten aspekt najbardziej mnie u niego zaciekawił.

"Podróż siódma" premierowo ukazała się w 1964 roku w zbiorze "Niezwyciężony i inne opowiadania". Polacy nie zmienili się przez pół wieku?

Lem opisał uniwersalne mechanizmy. Niektóre z nich jeszcze bardziej wybrzmiewają we współczesności. My, Polacy, mamy w sobie taką sprzeczność, że jak działamy wspólnie, to idziemy jak burza, ale jak w nas się odezwie nasza słowiańska natura, to kłócimy się do upadłego i nie ma mowy o dojściu do porozumienia, niezależnie od tego, czy spór dotyczy członków rodziny, czy zupełnie obcych sobie ludzi. Nieraz już w naszej historii ta nieufność i kłótliwość doprowadziła nas do zaprzepaszczenia szans, które mieliśmy. Lem świetnie to potrafił ująć.

Był przy tym uszczypliwy i ironiczny, nie cackał się z naszymi przywarami.

Satyra to bardzo dobra konwencja do opisywania naszych cech. Dziwi mnie, że w Polsce jest tak mało popularna. Ale bierze się to chyba stąd, że nie dla każdego będzie przyjemnie wysłuchać, jak Lem punktuje cechy, które my sami posiadamy. Stąd też bierze się dualne podejście do twórczości pisarza: jednych jego poczucie humoru zachwycało, innych odpychało, było nie do przejścia.

A pan jak się z tym czuje? Lubi pan się przeglądać w lustrze podkładanym przez Lema?

Owszem, przeglądam się w nim, ale bardziej podkładałem je rzeczywistości i osobom ze swojego otoczenia, które obserwuję na co dzień: członkom rodziny, przyjaciołom, znajomym. Interesuje mnie zgłębianie naszej polskiej natury, w czym Lem był mistrzem. Zawsze najbardziej interesowało mnie właśnie jego poczucie humoru. To ono sprawiło, że chciałem przenieść na ekran "Podróż siódmą", którą przeczytałem już w czasach licealnych, czyli dobrych dwadzieścia parę lat temu. Od tamtej pory jestem zdania, że to jedno z jego najlepszych opowiadań, z fantastycznymi dialogami. Wymyślił to wszystko świetnie.

Trailer filmu "Pokój"

Co jest wyjątkowe w tym konkretnym opowiadaniu?

Jest przepełnione fascynującymi wątkami, jak choćby mierzenie się jednostki samej z sobą, kreowanie naszej rzeczywistości przez otoczenie, życie w nieprawdziwym świecie. Te aspekty są ważne także dla mnie samego. Są przedmiotem moich codziennych refleksji i rozważań. Ale podstawą jest główny problem społeczeństwa, nie tylko w Polsce, ale i na całym świecie: nie potrafimy się ze sobą dogadać. Cały czas kłopot tkwi w tym, że w sytuacjach nie tylko politycznych, ale nawet rodzinnych, jesteśmy podzieleni, kłócimy się. Satyra u Lema polega na tym, że ograniczył to zachowanie do jednego bohatera, który zmultiplikowany nie może się dogadać sam ze sobą. To świetna metafora naszego życia społecznego. Autor z pomocą humoru celnie dotknął poważnego tematu.

W pańskim filmie to właśnie ten wątek jest najważniejszy: bohater się namnaża, a im jest go więcej, tym większy panuje chaos.

Bardzo długo szukałem pomysłu, odpowiedniego podejścia do Lema. Oryginalne opowiadanie dzieje się w kosmosie. Przełożenie tego dosłownie wiązałoby się z dużymi wyzwaniami finansowymi. Musiałem znaleźć inny sposób na adaptację niż jeden do jednego. Dysponowałem jedynie zbiórką, wpłatami od osób prywatnych i własnymi środkami. Dlatego troszkę zmieniłem opowiadanie, a akcję przeniosłem do pokoju hotelowego, co pozwoliło mi bez szkody dla wydźwięku tekstu zmienić scenerię.

Kiedy Lem pisał "Dzienniki gwiazdowe", istotna była dla niego kwestia zimnej wojny i związanych z nią napięć. Jaki zamiennik pan znalazł?

Ten wątek akurat nie wymagał szczególnej gimnastyki, bo chociaż nie mamy już zimnej wojny, to nadal rywalizacja między mocarstwami – USA, Rosją czy Chinami – jest silnie odczuwalna, wywołuje wiele emocji, również tych negatywnych, jak niepokój i niepewność. Lem odnosił się do niemożności porozumienia się zwaśnionych stron, co dziś widzę w napastliwości pomiędzy państwami, które są gospodarczą potęgą. Bardzo to wszystko przypomina to, co działo się między USA a ZSRR, kiedy każdy kraj uparcie bronił swoich interesów.

Obstawiałem, że wskaże pan na podział polskiego społeczeństwa, które w radykalizmie nie ustępuje zimnowojennym mocarstwom.

Chciałem, żeby to się w jakiś sposób łączyło. Odnalazłem w Lemie możliwość pokazania tego, co dzieje się wokół nas, bez atakowania żadnej ze zwaśnionych stron. W tym pomaga satyra, która ma przecież śmieszyć, a także anturaż science-fiction, który pozwala nam ukazać dowolną konfigurację władzy i opozycji. Między nie jest wpisany naturalny konflikt, ale mnie za Lemem ciekawi, że także wewnątrz nich, w ich własnych środowiskach dochodzi do konfliktów pomiędzy ich członkami i rozłamów. Tutaj po raz kolejny powracają polskie, najgorsze przywary, które w chwilach próby udaje nam się przezwyciężyć. A potem rzeczywistość wraca do normy, czyli zaczynamy się znowu kłócić.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

"Pokój", reż. Krzysztof Jankowski, na zdj. Wojciech Solarz, fot. materiały prasowe

Obrazek

pokoj-jankowski-press.jpg

W pańskim filmie podobała mi się pogarda, z jaką bohater traktuje swoje młodsze wersje – ten ze środy jest gorszy i głupszy od tego z poniedziałku, bo ma o dwa dni mniejsze doświadczenie.

Jest to kolejny dowód na to, jak inteligentnym twórcą był Lem – potrafił nie tylko dostrzec te aspekty, ale również wpleść je w opowiadanie tak, że z pozoru miały służyć wyłącznie humorowi, a w rzeczywistości są podszyte namysłem nad kondycją człowieka. Te rzeczy starałem się zachować z oryginału. Chciałem, żeby współgrały z moim dodatkiem, nadbudówką w postaci powiązania z grupą rządzącą, delegatem opozycji. Bohater w opowiadaniu bywał na różnych planetach, a ja ograniczyłem wszystko do jednej – naszej Ziemi. A ściślej mówiąc: do słowiańskich terenów, aby pokazać, w jaki sposób wydarzenia mogą nawiązywać do naszej sytuacji.

W pańskim filmie ktoś bohatera oszukuje: istnieje grupa utrzymująca władzę i mająca wpływ na jednostkę, fałszująca przed nią obraz rzeczywistości. To dość pesymistyczny wydźwięk.

Może jest to pesymistyczne, ale taka jest rzeczywistość. W filmie wybrzmiewa fakt, że często jesteśmy manipulowani przez różne siły, które wyświetlają nam pewien hologram. Myślimy, że panujemy nad sytuacją, a tak naprawdę, tak jak bohater, jesteśmy może nie tyle marionetkami, co przedmiotem gry ludzi silniejszych od nas. Ale to, co u Lema najważniejsze to spostrzeżenie, że mimo wszystko mamy szansę wyjść na swoje, obronić się przed naciskami. Pozytywna jest zwłaszcza konkluzja, że gdyby bohater współpracował sam ze sobą, mógłby po prostu wyjść z pokoju, w którym jest uwięziony, choć wydaje mu się to niemożliwe. We współczesnym świecie fałszowanie rzeczywistości odbywa się na wielu szczeblach. Z jednej strony różne formacje polityczne próbują nam wmówić, że ich interpretacja świata jest słuszna, z drugiej – media bombardują nas skrajnie różnymi wersjami tych samych wydarzeń. Z trzeciej strony my sami cały czas próbujemy kreować nasze życie w mediach społecznościowych, stwarzać wrażenie, że jest ono lepsze, niż w rzeczywistości. Wszystko się kumuluje.

Trudno się dziwić, że się ciągle kłócimy, skoro każdy widzi i pokazuje co innego.

Zauważyli to też zarówno socjolodzy, jak i publicyści, którzy alarmują, że potrafimy się kłócić nawet w ramach jednej rodziny, nie dostrzegając, że są sprawy ważniejsze niż to, co nas dzieli. Tworzymy sztuczne podziały, co chciałem w swoim filmie pokazać. Lem mówi, że póki się wadzimy, póty nie znajdziemy potencjalnego rozwiązania problemu.

Pan ma pomysł, jak rozwiązać problem społecznych podziałów?

Dla mnie jedynym wyjściem jest przysposobienie się w umiejętność zdystansowania się i rozmowy. Bez nich będziemy rozgrywani, wpasowani w działania innych ludzi.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

"Pokój", reż. Krzysztof Jankowski, na zdj. Wojciech Solarz, fot. materiały prasowe

Obrazek

pokoj-jankowski-press2.jpg

Wątek multiplikacji, spotykania siebie samego, wypada na ekranie efektownie, ale domyślam się, że ogarnięcie tego efektu pod kątem technicznym było dla pana dużym wyzwaniem. Jak udało się nakręcić sceny z powielonym Wojtkiem Solarzem?

To było wyzwanie, do którego przygotowywałem się przez kilka lat. Warto podkreślić duże zasługi studia Coloroffon, które jest koproducentem filmu. Ekipa zajmuje się postprodukcją i ma wieloletnie doświadczenie. Dla nich to także była wysoko zawieszona poprzeczka, ale również ciekawa przygoda. Budżet filmu nie był zbyt duży, ale udowodniliśmy, że jeśli się chce, to można. W tych czasach, przy dostępnej technice komputerowej, odpowiednim studiu i specjalistach można stworzyć naprawdę ciekawe efekty. Podeszliśmy do materiału na tyle profesjonalnie, na ile się dało, chcieliśmy, żeby zmultiplikowany bohater robił wrażenie. Sam byłem pozytywnie zaskoczony.

Stanisław Lem jest kultową postacią w polskim świecie literackim, ma wielu fanów, a wręcz fanatyków – czy konfrontacja z grupą ludzi, z których każdy ma w głowie swoją idealną wersję jego literatury, była dla pana stresująca?

Zdecydowanie, ale takie ryzyko istnieje zawsze. Albo chce się robić dany film, albo nie. Jeśli podejmujemy się adaptacji, zderzenie z fanami jest oczywiste. Tak samo było przy okazji "Wiedźmina" i wielu innych ekranizacji. Zdaję sobie sprawę, że mój film może być odebrany bardzo różnie, ponieważ dość mocno odszedłem od oryginału. Odtworzenie kosmosu udało się w "Legendach polskich" z bardzo dużym budżetem, a ja wiedziałem, że takiego nie mam. Jestem gotowy na ocenę fanów, którzy mają swoje oczekiwania i wyobrażenia. To jest właśnie najfajniejsze - że nigdy nie wiadomo, jaka będzie ich reakcja.

Dlaczego, pańskim zdaniem, twórcy tak rzadko sięgają po twórczość Lema? Zwłaszcza w Polsce.

U nas wynika to głównie z kosztów. Gatunek science-fiction jest bardzo kosztowny, a drogie filmy mogą odstręczać. Istnieje obawa, że produkcja się nie zwróci. Potencjalna publiczność zachodnich filmów gatunkowych ma wymiar ogólnoświatowy. W Polsce kilka prób kina science-fiction nie zdobyło wystarczającej popularności. A druga bariera, którą sam musiałem pokonać, to konfrontacja z ogromnie inteligentnym pisarzem. Lem był bardzo błyskotliwy i bardzo krytyczny, dlatego większość ekranizacji jego dzieł po prostu mu się nie podobała.

Jego recenzje ekranizacji własnych utworów bywały miażdżące.

Tak, stąd obawa, że nie sprosta się jego oczekiwaniom, chociaż ja z nim samym skonfrontować się już nie mogę. Niektóre adaptacje, jak "Niezwyciężony", do którego robiono kilka podejść, są naprawdę drogie. Opowieści były pisane z rozmachem, który kosztuje. Ale wydaje mi się, że w Polsce jeszcze przyjdzie na niego czas. Może mój film i może rok pod znakiem tego pisarza przysporzą innym artystom odwagi, tym bardziej, że twórczość Lema jest znana na całym świecie.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kadr z filmu "Przekładaniec" w reżyserii Andrzeja Wajdy, 1968, na zdj. Tadeusz Pluciński (pastor), fot. Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny / fototeka.fn.org.pl

Obrazek

przekladaniec-fototeka-1-f-517-21-1500x.jpg

Dziś warto pamiętać tylko o tych ekranizacjach prozy Lema, których reżyserzy nie przekładali książek jeden do jednego, tylko próbowali znaleźć w nich pewien element, wokół którego budowali opowieść. Tak zrobił choćby Andrzej Wajda.

I "Przekładaniec" w jego reżyserii podobał się Lemowi! Chociaż realizacyjnie mocno odstaje on od współczesnych standardów, wciąż budzi szacunek i uznanie. Co by nie mówić, Wajda był mistrzem, miał swoją wizję, zawsze dokładał coś od siebie. Adaptacja powinna być interpretacją wobec dzieła oryginalnego. Identyczne przełożenie nie tylko nie zadowoli twórcy czy publiczności, ale też nie wniesie niczego nowego. Odwagę kinowych autorów widać w adaptacjach "Solaris", które zostało zupełnie inaczej potraktowane przez Tarkowskiego a inaczej przez Soderbergha.

Którą wersję pan woli?

Osobiście wolę Tarkowskiego, ale wiem, że ta wizja bardzo nie spodobała się Lemowi. Nie wiem, czy zdążył zobaczyć również wersję Soderbergha, chyba tak. Śmiał się, że dzięki adaptacji z George'em Clooneyem w końcu zarobił na swojej twórczości. Wcześniej nie wypłacano mu tantiem. W ZSRR sprzedał 60 milionów książek i nawet gdyby dostał za każdą jednego rubla, byłby milionerem, ale tych pieniędzy nie zobaczył. A Amerykanie zapłacili mu realną kasę.

Czyli bliższe jest panu filozoficzne, kontemplacyjne kino.

Tak, ale do niego trzeba odwagi. Prawo do interpretacji jest prawem twórcy, nawet jeśli autor oryginału się z nią nie zgodzi. Uważam, że lepiej jeśli film jest ciekawy, niż kiedy jest laurkową ekranizacją.

Lem pisał "Dzienniki gwiazdowe" od lat 50., a ostatnią część stworzył dla "Playboya" w roku 1999, co oznacza, że postać Ijona przez pół wieku była obecna w jego życiu. Myśli pan, że miał sentyment do tej serii?

Mogę się jedynie domyślać, że darzył Ijona ogromnym sentymentem, bo przecież ta postać pojawia się również w co najmniej trzech powieściach, swoją drogą świetnych, do których ekranizacji również się przymierzam. Prawa do "Dzienników gwiazdowych" jako całości zostały teraz sprzedane i na ich podstawie powstanie film animowany, co również może być bardzo ciekawe. Myślę, że Ijon mógł być jednym z ulubionych bohaterów Lema. Nawet nazwał go trochę po czesku, po słowiańsku. Miał bardzo polską duszę.

Czyli proza Lema jest tematem, do którego chce pan kiedyś wrócić.

Tak, ale chciałbym, żeby tym razem był to pełen metraż, film z rozmachem, z bardziej spektakularnymi efektami. Niezależny, krótki metraż to coś zupełnie innego niż film ze standardowym dofinansowaniem, w którym można wymyślić cały świat i stworzyć jego spójny obraz.

Może w czasach serwisów streamingowych dobrym rozwiązaniem byłby serial?

Bardzo dobrym, co pokazuje przykład "Wiedźmina", stworzonego dla Netfliksa. Na postawie książki Lema powstaje teraz w Polsce gra komputerowa. Zobaczymy – szczegóły na pewno są do dopracowania.

Język Polish

film polski

literatura polska

adaptacja

Lem i myślenie o przyszłości

Wywiady Culture.pl

Wielkie Rocznice