Od 1991 roku Malesza jest związany z założonym przez Tomaszuka i Tadeusza Słobodzianka Towarzystwem Wierszalin. Scenograf współtworzył niemal wszystkie przedstawienia przygotowane w Wierszalinie i reżyserowane przez Tomaszuka - Turlajgroszka Tomaszuka i Słobodzianka, który został zrealizowany jeszcze pod auspicjami Teatru Miniatura (1990), a potem pokazywany już na nowej scenie, Merlina Słobodzianka (1990), Klątwę Stanisława Wyspiańskiego (1994), Głupa Tomaszuka (1996) i Ofiarę Wilgefortis Tomaszuka (2000).
Jednocześnie scenograf pracował na innych scenach, przede wszystkim w teatrach lalkowych. Przygotowywał przedstawienia z Ewą Sokół-Maleszą, m.in. Jana Tajemnika Bolesława Leśmiana (1991), Bajkę o królewnie co spać nie chciała Jerzego Harasymowicza (1995) w warszawskim Teatrze "Lalka", Opowieści z królestwa Lailonii Leszka Kołakowskiego (1998) i Okulary pana Andersena wg Hansa Christiana Andersena (2004) w Teatrze im. Andersena w Lublinie oraz Królową śniegu Andersena w Teatrze "Banialuka" w Bielsku-Białej (1999).
Pracował również z Krzysztofem Rauem, z którym stworzył m.in. Opowieści o smutku i radości Jana Wilkowskiego w Teatrze "Lalka" (1992), O księciu Pipo, o koniu Pipo i o księżniczce Popi Pierre'a Gripari w Teatrze 3/4 Zusno (1996) oraz Spowiedź w drewnie Jana Wilkowskiego w Białostockim Teatrze Lalek (2003).
Scenografie i lalki Maleszy mają rodowód plebejski, są oszczędne i zgrzebne, często nasycone symboliką i mistycyzmem, zazwyczaj operują mocnym, prostym konturem. Twórca używa najprostszych, "biednych" materiałów - drewna, jutowych gałganów. Współtworzył operującą skrótem i metaforą poetykę Teatru Wierszalin, która odwoływała się do moralitetu i ludowej przypowieści. Często posługuje się karykaturą, deformacją i ostrą groteską. Doskonale odnajduje się w wielowymiarowych spektaklach, w których trzeba umiejętnie łączyć przestrzeń z lalką oraz grą aktora.
"Ja lubię wyraziste formy. Tylko w pewnych sytuacjach lepsza jest forma sprowadzona do znaku" - mówił scenograf i wspominał Turlajgroszka - pierwszą realizację przygotowaną z Tomaszukiem. - "Piotr chciał lalki znaki, ja myślałem o formie naładowanej emocjami. Trudność przy projektowaniu lalek dla Wierszalina polega na tym, że rzeźba, która jest w jednej scenie podmiotem, za chwilę musi stać się rekwizytem." ("Życie" 25.07.1997)
W Turlajgroszku wyrzeźbione lalki miały twarze świątków, w Mrożkowym Polowaniu na lisa lalki kur, kogutów, lisa i myśliwych wykonane zostały z gałganów, w misteryjnej Ofierze Wilgefortis na podstawie prozy Olgi Tokarczuk aktorzy animowali wielkie drewniane lalki, które poruszały się na kółkach. Oba światy - żywych aktorów i marionet bardzo do siebie przystawały. Z kolei dekoracje do Jana Tajemnika krytycy porównywali do obrazów Chagalla, także tutaj bohater ujęty został w wielu wymiarach - grał go aktor, ale i mała lalka, którą pokazywano m.in. na tle ogromnego horyzontu wyobrażającego niebo.
Malarska i scenograficzna twórczość Maleszy jest bardzo emocjonalna, artyście bliski jest ekspresjonistyczny sposób oglądu rzeczywistości, artysta posługuje się ostrym konturem. Na jego płótnach pojawiają się zarówno rzeczywiste postaci, jak i bohaterowie na wpół fantazyjni - wszystkich ich twórca przywołuje jakby z melancholią za utraconym czasem. A jeśli maluje pejzaż to także w tonie nostalgicznym. Jednocześnie jego obrazy są bogate, o nasyconej kolorystyce, z wieloma przenikającymi się wzajemnie planami. Nie brakuje tutaj, podobnie jak w tworzonych przez Maleszę projektach scenografii i teatralnych rzeźb, elementów poetyckich, często z pogranicza snu, czasem naiwnych, a kiedy indziej wynaturzonych, groteskowych. W niektórych obrazach dominuje jednak pustka, niejednokrotnie pojawia się pojedynczy człowiek. Zamiast kłębowiska motywów, malarz pokazuje przestrzeń "wyczyszczoną", zresztą dosłownie, bo jak sam mówi, często przemalowuje swoje wcześniejsze płótna wyrzucając zbędne postaci i motywy.
Mikołaj Malesza wielokrotnie pokazywał swoje prace malarskie na wystawach indywidualnych, m.in. w Warszawie, Białymstoku, Wrocławiu, Amsterdamie. Uczestniczył też w kilkudziesięciu wystawach malarstwa polskiego w kraju i za granicą, m.in. w Niemczech, Francji, Belgii, Holandii, Anglii, Włoszech, Austrii, USA i Japonii. Jego prace nagradzane były w Ogólnopolskim Salonie Zimowym Plastyki, Ogólnopolskim Konkursie Malarskim na Obraz im. J.Spychalskiego, otrzymał on również Nagrodę Talensa oraz liczne nagrody za scenografie teatralne.
Twórca projektował także oprawę plastyczną przedstawień w teatrze dramatycznym. Współpracował z Tomaszukiem przy tworzeniu Słów bożych Ramona del Valle-Inclana w warszawskim Teatrze Rozmaitości (1998). Pracował nad dekoracjami do spektakli Remigiusza Brzyka, m.in. Cara Mikołaja Tadeusza Słobodzianka wystawionego w Starym Teatrze w Krakowie (2002), Mary Stuart Wolfganga Hildesheimera z wrocławskiego Teatru Polskiego (2003), Dialogów o zwierzętach Aleksandra Żelezcowa z gdańskiego Teatru Wybrzeże (2003), a ostatnio Małego biesa Fiodora Sołoguba przygotowanego w warszawskim Teatrze Powszechnym (2005).
W kolejnych latach stworzył scenografię do Kota w butach (reż. Robert Drobniuch, Teatr Maska w Rzeszowie, 2006), Bajki o królewnie, co spać nie chciała (reż. Ewa Sokół-Malesza, Teatr Lalek Arlekin w Łodzi, 2007), Kto pocieszy Maciupka? (reż. Ewa Sokół-Malesza, Teatr Animacji w Poznaniu, 2007), O Rybaku i Złotej Rybce (reż. Czesław Sieńko, Teatr Lalki i Aktora „Kubuś” w Kielcach, 2007) oraz innych spektakli dla dzieci: Wróżki Bzów (2009), Koraliny (2009), Wujka Puszkina, dobrego niedźwiedzia (2010), Baśni cygańskich. Romane paramisia (2010), W krainie snów Alicji (2011), Niuni (2012), Calineczki (2013), Pięknej i Bestii (2014) i wielu innych, podejmując współpracę głównie z dwiema reżyserkami – Natalią Fijewską-Zdanowską oraz Ewą Sokół-Maleszą.
Nagrody:
- 1984 - pierwsza nagroda na 38. Ogólnopolskim Salonie Zimowym Plastyki w Radomiu;
- 1987 - trzecia nagroda na 12. Ogólnopolskim Konkursie Malarskim na Obraz im. J. Spychalskiego w Poznaniu;
- 1996 - nagroda za scenografię do spektakli Głup i Medyk Piotra Tomaszuka z Towarzystwa Wierszalin na 3. Międzynarodowych Spotkaniach Teatrów Lalek w Toruniu;
- 1997 - pierwsza nagroda za scenografię do przedstawienia Medyk Piotra Tomaszuka z Towarzystwa Wierszalin na 18. Opolskim Festiwalu Teatrów Lalek;
- 1998 - nagroda za kreację plastyczną spektaklu Opowieści z królestwa Lailonii Leszka Kołakowskiego z lubelskiego Teatru Lalki i Aktora im. Andersena na 4. Ogólnopolskim Konkursie Na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej w Warszawie;
- 2000 - honorowe wyróżnienie jury za scenografię do spektaklu Ofiara Wilgefortis na 7. Międzynarodowych Spotkaniach Teatrów Lalek w Toruniu;
- 2002 - nagroda za scenografię do spektaklu Ofiara Wilgefortis z Teatru Banialuka w Bielsku-Białej na 20. Międzynarodowym Festiwalu Sztuki Lalkarskiej w Bielsku-Białej;
- 2003 - nagroda za lalki do przedstawienia O rybaku i złotej rybce Aleksandra Puszkina w Teatrze Baj Pomorski w Toruniu na 14. Międzynarodowym Festiwalu Teatru w Walizce w Łomży;
- 2004 - Nagroda Talensa za rok 2004;
- 2010 - Srebrny Medal Gloria Artis-Zasłużony Kulturze;
- 2013 - Nagroda Henryk przyznawana przez Sekcję Teatrów Lalkowych ZASP.
Autor: Monika Mokrzycka-Pokora, marzec 2006; aktualizacja: październik 2016 (ND).