Początki twórczości malarskiej i graficznej artysty, tak samo jak teatralnej, przypadają na lata 50. O ich charakterze przesądziła powszechna wówczas w Polsce fascynacja sztuką informel. Początkowo Szajna stosował technikę kolażu: do płaszczyzny kompozycji przylepiał niemalarskie materie: zniszczoną skórę, kawałek gumy czy tekstyliów ("Obrazy-Dramaty"). W latach 60. coraz wyraźniej zmierzał w kierunku asamblażu - akcentował fakturę kompozycji, aplikując fragmenty gotowych przedmiotów (np. manekinów). Przedmioty, czy ich fragmenty, nie były tu jednak traktowane jak fetysze - "wota codzienności", ale jak nośniki przekazu dramatycznych treści, ślady traumatycznych doznań ("Postać V", 1962; "Dwoje", około 1966).
Potrzeba unaocznienia własnych przeżyć, poszukiwanie artystycznej formy, która najlepiej odpowiadałby tej potrzebie, zaowocowały wykreowaniem nowych przestrzeni, których przykładem stała się realizacja w typie environment pt. "Reminiscencje" (1969). W ten sposób autor pragnął również upamiętnić obozową martyrologię polskich artystów. Wykorzystał między innymi "pamiątki przeszłości" - resztki drobnych przedmiotów, fotografie, obozowe "rekwizyty", będące uwiarygodnieniem przekazu. Do tragicznych doświadczeń nawiązał też w malarstwie z lat 80. i 90., w którym odwołał się zarówno do doświadczeń sztuki figuratywnej (cykl ponurych, głównie czarno-białych obrazów "Mrowisko", 1978-88; "Gnom", 1991), jak ekspresjonizmu abstrakcyjnego ("Zamęt", 1989). Aktem nieustającego rozrachunku z barbarzyństwem totalitaryzmu (faszyzmu i komunizmu) stała się również aranżacja przestrzenna"Drang nach Osten - Drang nach Westen" (1987).
Szajna reprezentował Polskę między innymi na Biennale w Wenecji (1970 i 1990) oraz Biennale w São Paulo (1979 i 1989). Światowy sukces odniósł jednak przede wszystkim jako twórca teatralny. Był członkiem licznych stowarzyszeń artystycznych. Wielokrotnie był za swoje osiągnięcia w rozmaity sposób honorowany - w kraju i za granicą. Szczególny rozgłos i uznanie zyskał we Włoszech, gdzie kilkakrotnie otrzymywał wysokie nagrody kulturalne (np. Złoty Medal Accademia Italia delle Arti e del Lavoro w Salsomaggiore Terme, 1981). Imię Szajny od 1975 roku nosi teatr przy Slavic Cultural Center w Port Jefferson (Stany Zjednoczone). W roku 1997, z okazji 75. rocznicy urodzin artysty, w jego rodzinnym Rzeszowie, na specjalnie w tym celu adaptowanym teatralnym poddaszu, utworzono stałą ekspozycję jego prac. Zebrana tam kolekcja (malarstwo, rysunek, kompozycje przestrzenne ze spektakli "Replika" i "Dante") ma charakter retrospektywny, dzięki czemu daje wgląd zarówno w tematykę, jak poetykę tej twórczości.
Spośród opracowań poświęconych Szajnie warto wymienić książkę Jerzego Madeyskiego i Andrzeja Żurowskiego "Szajna" (1992), katalog wystawy monograficznej zorganizowanej z okazji jego 75. urodzin w Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku (1997) oraz publikację "Józef Szajna i jego świat" Bożeny Kowalskiej (2000).
Autor: Małgorzata Kitowska-Łysiak, Instytut Historii Sztuki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Katedra Teorii Sztuki i Historii Doktryn Artystycznych, styczeń 2003; aktualizacja: czerwiec 2008.