Anna Janko, fot. Włodzimierz Wasyluk / Reporter / East News
Ważniejsze tomy wierszy: "Wykluwa się staruszka" (1979), "Koronki na rany" (1988), "Zabici czasem długo stoją" (1995), "Świetlisty cudzoziemiec" (2000). Anna Janko debiutowała nadzwyczaj efektownie, z towarzyszeniem życzliwej uwagi Artura Sandauera. Jej pierwsze tomy z lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku cała krytyka uznała za szczere, emocjonalnie wyraziste manifestacje pokoleniowej świadomości. A także prywatnej świadomości bardzo młodej dziewczyny, odkrywającej tajniki życia. Objawiała się w tej liryce ujmująca egzystencjalna samowiedza, której symbolem był tytuł drugiego tomu "Wykluwa się staruszka": poetka przenikliwie obserwowała przemiany psychiczne kogoś, kto wchodzi w świat i przygotowuje się na wszelkie niespodzianki i całą rutynę życia. Wysoko cenioną cechą poezji Anny Janko był nieozdobny, bezpretensjonalny styl.
Ważny był w jej rozwoju tom "Koronki na rany" (1988). Punktem centralnym i wyjściowym świadomości w nim sportretowanej była następująca życiowo sceptyczna konstatacja:
Oni nam to zrobią
w tym samym języku
we wspólnym kraju
oni nas rozdzielą
żebym zapamiętała że moje jest tylko moje życie
a raczej ten ogryzek
który pozostaje z niego wśród ludzi
"Oni" z tego wiersza to oczywiście administratorzy stanu wojennego, ale można rozumieć ten wiersz uogólniająco. Dotyczy wówczas wszystkich "onych", wszystkich "innych", każdego "drugiego człowieka", który wyobcowuje nas z prywatności, z ufnego przeżywania naszych dni. Takie alienowanie nadaje codzienności chłodny styl, w uczucia wkrada się gorycz niespełnienia, a nawet staje się ona samym sednem uczuć:
mieć miłość i zasnąć bez wzajemności
zostać z jedną spinką we włosach
i wreszcie dobiec gdzieś lub dokądś wrócić
ale to i tak będzie w jakimś stylu
już opisanym możliwym do wzięcia
ten raj nie ma bramy
cisza spokój będzie wojna
W takiej wygaszonej emocjonalnej sytuacji, w której nawet wojna uczuć i przesilenia społeczne muszą być strywializowane, sam wyraz poetycki ulega zszarzeniu - tak rozumiem ów "styl już opisany możliwy do wzięcia". W tamtym czasie - w smutnych latach osiemdziesiątych - wszystko to odpowiadało depresyjnej atmosferze historycznej.
Tom następny "Zabici czasem długo stoją" (1995) zdaje się kontynuować to nastawienie z tomu poprzedniego. Więcej jest w nim utworów poświęconych refleksji nad dorastaniem własnych dzieci. Są te wiersze przejmującymi autoportretami i nieśmiałymi projekcjami ufności - poetka rozpoznaje w dzieciach swoje własne pierwsze egzystencjalne doświadczenia i widzi w nich tajemniczą, pobudzającą przyszłość. Ale mimo to nad wszystkim rozciąga kontrolę świadomość jakiegoś przedustawnego wykorzenienia:
Ten dom nie ma matki ojca
w każdym kącie czapka sieroty
Kilka lat temu ukazał się tom miłosnych liryków Anny Janko "Świetlisty cudzoziemiec" (2000), przełomowy w jej dorobku. Ma się wrażenie, że nagły przypływ miłosnych uczuć odnowił wrażliwość, otworzył wyobraźnię. Ma ten tom coś z czystości i uczuciowego falowania wierszy Apollinaire'a. (Poetka chętnie przyznaje się do tego patronatu). Cały świat tej poezji - bogaty w realia codzienności i nie odwracający się od szorstkiej materii życia - zamieniony jest w strumień miłosnej emocji. Dynamikę wprowadzają porywy lirycznej materii między biegunami tego, co kobiece i tego, co męskie. Wydaje się, że poezja Anny Janko najlepiej wyraża dzisiejszą świadomość płci, na terenie nauk humanistycznych odkrywaną przez badaczy "genderowych" - nadaje tej świadomości głębię i sprawdzalność w tym, co w dziedzinie uczuć najbardziej dojrzałe, w poezji. Zarazem szanowana jest tajemnica kobiecych i męskich uczuć, tajemnica, którą zawsze żywiła się wielka liryka miłosna:
Niemi kochankowie
kochają się niemo
ona nic nie powie
i on nic nie powie
Mgłą zachodzą lustra
krew śpiewa pod skórą
milczą jego usta
i milczą jej usta
[...]
Bezszelestnie dzicy
nikomu nie zdradzą
jego tajemnicy
i jej tajemnicy
Ostatni wiersz w tym znakomitym tomie mówi o "samospaleniu serca wygaszonych snach". Mogłoby się wydawać, że jest to powrót do dawnego u tej poetki poczucia szarości życia. Ale pointa wiersza jest inna. Czytamy: "Na końcu alei nie ma końca alei". A więc nic nie ma końca, wszystko jest wieczystym otwarciem. Miłość dała tej poezji perspektywę nieskończoną! Ujmująco napisał o tym Karol Maliszewski: "Płynęła przeze mnie ta spokojna, stonowana opowieść o życiu, które trzeba unieść, i o miłości, która unosi, i czułem jak się we mnie coś otwiera, wypełnia, wraca na swoje miejsce."
Nowa poezja Anny Janko daje czytelnikom poczucie spokoju i ekstazy. Ekstatycznego spokoju. Całkiem tak, jak prawdziwa i dojrzała miłość.
Autor: Piotr Matywiecki, grudzień 2006, aktualizacja: kwiecień 2016.
Twórczość
Poezja:
- "List do królika doświadczalnego", Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1977;
- "Wykluwa się staruszka", Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1979;
- "Diabłu świeca", Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1980;
- "Koronki na rany", Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1988;
- "Zabici czasem długo stoją", Wrocław: Okis, 1995;
- "Świetlisty cudzoziemiec", Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000;
- "Du bist Der", niemieckojęzyczny wybór wierszy, Oberbaum, Berlin 2000;
- "Wiersze z cieniem", Warszawa: Wydawnictwo Nowy Świat, 2010.
Proza:
- "Dziewczyna z zapałkami", Warszawa: Wydawnictwo Nowy Świat, 2007 - książka nominowana do Nagrody Mediów Cogito 2008 oraz do Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus;
- "Maciupek i Maleńtas. Niezwykłe przygody w Brzuchu Mamy", Warszawa: Nasza Księgarnia 2012;
- "Pasja według św. Hanki", Kraków: Wydawnictwo Literackie 2012 - książka nominowana do Nagrody Literackiej NIKE 2013;
- "Boscy i nieznośni. Niezwykłe biografie", Warszawa: Wydawnictwo Zwierciadło, 2012;
- "Mała zagłada", Kraków: Wydawnictwo Literackie 2015;
Dramat:
- "Rzeź lalek", 1981, Teatr Współczesny, Szczecin, reż. Andrzej Chrzanowski;
- "Śmierć to dobry początek", słuchowisko radiowe, 2 Program Polskiego Radia, 2005, reż. Henryk Rozen.
Nagrody i wyróżnienia:
- Nagroda Młodych im Włodzimierza Pietrzaka za twórczość poetycką, 1980;
- Nagroda Gdańska Książka Roku za tom "Diabłu świeca", 1981;
- Nagroda Związku Pisarzy Niezależnych w Dreźnie za twórczość poetycką, 1993;
- Nominacja do Nagrody Literackiej Nike za tom "Świetlisty cudzoziemiec", 2001;
- Nagroda Książka Wiosny 2007 Poznańskiego Przeglądu Nowości Wydawniczych za powieść "Dziewczyna z zapałkami";
- Nagroda Warszawskiej Premiery Literackiej za powieść "Dziewczyna z zapałkami", Książka Czerwca 2007;
- Nominacja do Nagrody Literackiej Srebrny Kałamarz im. Hermenegildy Kociubińskiej, 2008;
- Nominacja do Nagrody Mediów Cogito za powieść "Dziewczyna z zapałkami", 2008;
- Nominacja do Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus za powieść "Dziewczyna z zapałkami", 2008;
- Nagroda Literacka im. Władysława Reymonta, za powieść "Dziewczyna z zapałkami", 2008;
- Nagroda Książka Lata 2012 Poznańskiego Przeglądu Nowości Wydawniczych, za "Pasję według św. Hanki";
- Finalistka Nagrody Literackiej "Gryfia" 2013, za "Pasję według św. Hanki";
- Nominacja do Literackiej Nagrody Nike 2013, za powieść "Pasja według św. Hanki";
- Wyróżnienie w Ogólnopolskim Konkursie im. Kornela Makuszyńskiego za książkę dla dzieci "Maciupek i Maleńtas. Niezwykłe przygody w brzuchu Mamy", 2013;
- Nominacja do Nagrody Literackiej i Historycznej Identitas za książkę "Mała Zagłada", 2015;
- Nominacja w III odsłonie Nagrody Newsweeka im. Teresy Torańskiej (2015) w kategorii "Najlepsza książka" za książkę "Mała Zagłada";
- Nagroda miesięcznika "Nowe książki" za rok 2015 za książkę "Mała Zagłada";
- Nagroda Literacka m.st. Warszawy 2016 w kategorii proza za książkę "Mała Zagłada";
- Nagroda Literacka Gryfia 2016 za książkę "Mała Zagłada";
- Finalistka 11. odsłony Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus 2016 za książkę "Mała Zagłada".