Ostatnie rozdziały powieści przywracają retorykę eposu obecną w "Ogniem i mieczem" oraz w "Potopie". Kamieniec jawi się jako polska Troja (podobnie jak Zbaraż i Częstochowa), a Wołodyjowski staje się Hektorem. Bohaterska obrona kończy się heroiczną śmiercią komendanta i jego przyjaciela Ketlinga. Epilog, stanowiący relację zwycięstwa Sobieskiego pod Chocimiem, zamykają słowa: "Na tym kończy się ten szereg książek pisanych w ciągu kilku lat i w niemałym trudzie – dla pokrzepienia serc".
Cykl powieści historycznych zachwycił zagranicznych czytelników i krytyków przede wszystkim walorami artystycznymi – barwną opowieścią o wartościach cenionych przez wszystkich: bohaterstwie, przyjaźni, wierności. Serca polskich odbiorców podbiła nie tylko pełna przygód fabuła czy narracja stylizowana XVII-wieczną mową, lecz także pamięć o zwycięstwach Rzeczpospolitej. Władysław Reymont, czytając "Pana Wołodyjowskiego" podczas pracy na kolei, wzdychał: "Co mi tam posady! Co mi tam naczelnik i wszystkie koleje świata! Niechaj przepadną, bylem jeno mógł czytać dalej (…)".
Wśród przeciwników powieści najgłośniejsze były opinie Wacława Nałkowskiego oraz Stanisława Brzozowskiego, zarzucających "Trylogii" antydemokratyczną i aspołeczną genezę i wymowę. Przeczą temu współczesne badania, wskazujące na ukryty potencjał demokratyczny opowiedzianych historii. Maciej Gloger twierdzi, że wynika on z ukazania narodowej wspólnoty odnoszącej się "do utrwalonych wartości, z którymi może się utożsamić każda jednostka chcąca w świecie nowoczesnym pozyskać tożsamość". Właśnie ten aspekt Sienkiewicz będzie rozwijał w kolejnych powieściach, osadzonych już we współczesnych mu realiach.
Henryk Sienkiewicz
"Pan Wołodyjowski"
Powieść w odcinkach drukowana w "Słowie" od maja 1887 do maja 1888
Wydanie książkowe: 1888 rok
Źródła:
- Tadeusz Bujnicki, Andrzej Rataj, "Trylogia Sienkiewicza. Leksykon", Kraków 1998
- Maciej Gloger, "Sienkiewicz nowoczesny", Bydgoszcz 2010
- Ryszard Koziołek, "Ciała Sienkiewicza", Katowice 2015
- Tadeusz Żabski, "Sienkiewicz", Wrocław 1998