Reżyser filmowy i scenarzysta. Urodził się w 1925 w Krakowie, zmarł w 2000 w Łodzi.
-
Podczas okupacji studiował w Krakowie w Szkole Handlowej, a później - do jej rozwiązania w 1943 - w Szkole Przemysłu Artystycznego, która była de facto zakonspirowaną Akademią Sztuk Pięknych. Po wojnie studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W 1946 ukończył też roczny Kurs Przysposobienia Filmowego. Od tego samego roku pracował w Wytwórni Filmów Dokumentalnych w Warszawie, a w latach 50. w Wytwórni Filmów Oświatowych w Łodzi, realizując filmy oświatowe i dokumentalne. W 1947 debiutował średniometrażowym obrazem fabularnym pt. Harmonia. Od 1957 realizował pełnometrażowe filmy fabularne. Od 1974 wykładał na wydziale reżyserii w szkole filmowej w Łodzi. W latach 1987-89 był kierownikiem artystycznym Zespołu "Rondo" i członkiem Komitetu Kinematografii. W latach 1989-90 dziekanem wydziału reżyserii PWSFTviT w Łodzi. Od 1990 przez sześć lat pełnił funkcję jej rektora. Był dyrektorem i opiekunem działającego przy uczelni studia "Indeks". Odznaczony w 1999 Polską Nagrodą Filmową za Osiągnięcia Życia, w 2000 na 8 Międzynarodowym Festiwalu Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych "Camerimage" w Łodzi otrzymał nagrodę za szczególną wrażliwość wizualną; w tym samym roku otrzymał doktorat honoris causa PWSFTviT w Łodzi.
Has dał się poznać jako artysta o dużej indywidualności, unikający politycznych, czy komercyjnych uwarunkowań w swojej twórczości. Był artystą osobnym, by nie rzec wyobcowanym. Najważniejsze swoje filmy stworzył w okresie rozkwitu szkoły polskiej, niejako obok niej, w swojej własnej poetyce.
Ze względu na wyjątkowość języka filmowego, jakim operował, nazywany jest często wizjonerem polskiego kina. Stworzył, na co zwraca uwagę krytyka, kino zadziwiająco jednorodne w swojej poetyce, jakby snuł na różne sposoby wciąż tę samą opowieść. Has właściwie w każdym filmie pracował nad wykreowaniem własnego świata, losy bohaterów, problemy i anegdota miały zawsze znaczenie drugorzędne, ważna była kreacja filmowej rzeczywistości, nagromadzenie dziwnych przedmiotów (krytyka używa często określenia: rupieciarnia), wędrówka po meandrach czasu, rytm narracji, wszystko składające się na plastyczność obrazu i jego kreacyjność.
"Gdyby Wojciech Has został malarzem, byłby zapewne nadrealistą. Odrysowywałby stare przedmioty z całym ich realnym uposażeniem i zderzałby je w nieoczekiwanych układach" - pisał o nim Aleksander Jackiewicz, przypominając, że w młodości reżyser studiował także malarstwo.
Henryk Kluba, wspominając Hasa, użył określenia, że to reżyser, który pracując na planie "postanawiał kadry", każdy traktując jak obraz malarski.
"Moje kino, narracja filmowa ma charakter wizualny - mówił sam Has - jej punktem wyjścia jest zawsze literatura. Operowanie czasem. Skróty czasowe. Skoki w czasie. Jego boczne odnogi i różne warstwy. Domeną malarstwa jest przestrzeń, domeną literatury i filmu - czas. Igraszki z czasem uruchamiają wyobraźnię filmowego odbiorcy (...) podstawowy dla mnie temat kina - to temat wędrówki."
Styl wyświetlania galerii
wyświetl slajdy
Widomym przykładem tych fascynacji są filmy takie, jak Rękopis znaleziony w Saragossie, Sanotorium pod Klespydrą, i późniejsze, Osobisty pamiętnik grzesznika czy Niezwykła podróż Baltazara Kobera.
"We śnie filmowym - mówił reżyser - powstaje często specyficzny węzeł czasowy. Rzeczy przeszłe, sprawy minione nakładają się na aktualną rzeczywistość. Podświadomość wdziera się w realność. Sen pozwala więc odsłonić, pokazać przyszłość."
Skojarzenia z malarstwem surrealistycznym są w przypadku twórczości Hasa najpowszechniejsze, sprzyja temu poetyka snu, którą reżyser się posługuje i nagromadzenie przedmiotów, także częste w obrazach surrealistycznych. Nie tak oczywiste, ale uzasadnione wnikliwą analizą, jest nazwanie stylu Hasa "kubizmem malarskim" przez filmoznawcę Mirosława Przylipiaka, który tak pisze o formule czasu alternatywnego w Sanatorium pod Klepsydrą:
"Osobliwością filmu Hasa jest nałożenie na siebie kilku płaszczyzn czasowych. Można to nazwać swoistym 'kubizmem' czasowym. Tak jak kubizm malarski polega na 'składaniu' obrazów z rozmaitych aspektów przestrzennych rzeczywistości, tak 'kubizm czasowy' polega na wprowadzeniu w obręb tej samej sceny kilku płaszczyzn czasu."
Styl wyświetlania galerii
wyświetl slajdy
Has bywał autorem kameralnych psychologicznych filmów (Pętla, Pożegnania, Jak być kochaną, Szyfry). Specjalizował się, jak pisano, w filmach o ludziach o rozchwianej, poranionej psychice, z trudem odnajdujących swoje miejsce w życiu. Fascynował się outsiderami wyrzuconymi poza główny nurt życia, nie mogącymi odnaleźć się w rzeczywistości.
Mimo jednak, że w twórczości Hasa widać dwa nurty: kino psychologicznej analizy i wizyjne kino formy, w którym najczęściej wykorzystuje motyw wędrówki, to nurty te za sprawą stylistyki zbliżają się do siebie. Adam Garbicz w przewodniku "Kino, wehikuł magiczny" pisze, że dramaty Hasa były "zawsze osobliwe, zawsze intymne, oparte na półtonach, mówiące obrazem". Zaś Andrzej Szpulak w "Kinie":
"Każde kolejne dzieło okazuje się podróżą w głąb raz ujrzanego czy też wymyślonego świata. Czy to będzie osiemnastowieczna Hiszpania, czy okupowana przez Niemców Polska, czy wreszcie jawnie fantastyczny trzynasty miesiąc - zawsze znajdziemy się zaledwie na krawędzi rzeczywistości, wśród bohaterów, którzy, oczekując śmierci, biernie poddają się kapryśnemu i niepewnemu biegowi zdarzeń."
Filmografia
Filmy dokumentalne i oświatowe
- 1947 Ulica Brzozowa (reżyseria i scenariusz)
- 1949 Parowóz P.7 - 47 (reżyseria)
- 1950 Moje miasto (reżyseria)
- 1950 Pierwszy plon (reżyseria)
- 1951 Mechanizacja robót ziemnych (reżyseria)
- 1951 Scentralizowana kontrola przebiegu produkcji (reżyseria)
- 1952 Harcerze na zlocie (reżyseria)
- 1952 Karmik Jankowy (reżyseria)
- 1952 Zielarze z Kamiennej DolinY (reżyseria)
- 1955 Nasz zespół (reżyseria)
Filmy fabularne:
- 1947 Harmonia (średniometrażowy, nierozpowszechniany)
- 1957 Pętla. Adaptacja opowiadania Marka Hłaski (scenariusz: Marek Hłasko, Wojciech Jerzy Has). Studium alkoholizmu ze znakomitą kreacją Gustawa Holoubka w roli Kuby walczącego bezskutecznie z nałogiem, by w końcu dać za wygraną i popełnić samobójstwo. Akcja toczy się jednego dnia. Kamera uporczywie towarzyszy bohaterowi w jego mieszkaniu i podczas pozbawionej sensu wędrówki po mieście. Celowo powolne tempo narracji, ekspresjonistyczne środki wyrazu zastosowane w scenografii, precyzyjnie budują atmosferę beznadziejności. Film oddaje stan psychiczny bohatera znajdującego się w sytuacji bez wyjścia. Krytyka powszechnie zwracała uwagę na pesymizm filmu, niekiedy także (Konrad Eberhardt) na jego walory kreacyjne.
- 1958 Pożegnania. Adaptacja liryczno-refleksyjnej powieści Stanisława Dygata (scenariusz: Stanisław Dygat, Wojciech Jerzy Has). Historia uczucia Pawła, wywodzącego się z konserwatywnego środowiska przedwojennego (akcja rozpoczyna się przed wojną) mieszczaństwa i Lidki uprawiającej zawód fordanserki. Konwenanse i niezdolność do przeciwstawienia się im, rozdzielają bohaterów. Czas wiele zmienia, wojna, oświęcimskie przeżycia Pawła, małżeństwo Lidki z kuzynem Pawła. Uczucie przetrwało, a konwenanse już się nie liczą. Zdaniem K. Eberhardta Pożegnania to przed wszystkim refleksja nad mijającym czasem. "Pozostajemy z wrażeniem - pisał krytyk - że wszystko: rupiecie z willi 'Quo vadis' i narażone na wstrząsy historii antyki z pałacu, zabawne dialogi i niepoważne sytuacje, gesty dramatyczne i pozy bez pokrycia - zostają w osobliwy sposób przetworzone, podporządkowane refleksji nad czasem." Nagrody: 1959 - MFF Locarno - nagroda FIPRESCI.
- 1959 Wspólny pokój. Subiektywna adaptacja głośnej autobiograficznej powieści Zbigniewa Uniłowskiego (według scenariusza Wojciecha Jerzego Hasa z dialogami Stanisława Dygata). Losy mieszkańców sublokatorskiego pokoju w warszawskiej kamienicy, zamieszkiwanego przez studentów i początkujących pisarzy przedstawione na tle społecznym lat 30. XX wieku.
- 1960 Rozstanie (scenariusz: Jadwiga Żylińska wedug własnego opowiadania). Bohaterką jest aktorka (w tej roli chwalona przez krytykę Lidia Wysocka) po latach przyjeżdżająca do rodzinnego miasteczka. Upływ czasu zmienia jednak jej sposób patrzenia na znane miejsca i osoby. Sentymentalna podróż okazuje się nieporozumieniem. Film jest w dorobku Hasa kolejną poetycką opowieścią o przemijaniu.
- 1961 Złoto. Kameralny dramat psychologiczny (scenariusz: Bohdan Czeszko). Film ma pozory produkcyjniaka, akcja rozgrywa się na terenie budowy kombinatu energetycznego. Młody bohater skrywa jakąś tajemnicę, nie umie znaleźć się w zespole. Okazuje się, że ucieka przed odpowiedzialnością, sądzi, że jadąc samochodem zabił człowieka, okazuje się jednak, że był to tylko pies. Has wystąpił w tym filmie w epizodycznej roli milicjanta.
- 1962 Jak być kochaną. Dramat (scenariusz Kazimierza Brandysa wg własnego opowiadania). Film o niespełnionej miłości. Ujęta w ramy retrospekcji opowieść aktorki radiowej, Felicji, o czasach okupacji. Bohaterka przez długi czas ukrywa w swoim mieszkaniu Wiktora, poszukiwanego przez gestapo. Dla odsunięcia podejrzeń zaczyna występować na scenach jawnych, co w środowisku aktorskim czyni z niej kolaborantkę. Poświęcenie Felicji podyktowane jest nieodwzajemnioną miłością do mężczyzny, dla którego ta ofiara jest ciężarem, Felicja tego jednak nie dostrzega. Wiktor uważa swoją sytuację za upokarzającą i opuszcza Felicję. Po zakończeniu wojny wraca do niej jedynie po to, by popełnić samobójstwo. Po latach aktorka odzyskuje pozycję zawodową, niebanalnym brzmieniem głosu zaskarbiając sobie sympatię radiosłuchaczy. Doświadczenia uczyniły ją dojrzałą, silną kobietą. "Tych dwoje ludzi - pisał K. Eberhardt - bezskutecznie usiłuje się ratować; ona jego od śmierci, on ją - od samotności; zresztą wysiłki ich nie zdają się na nic. Dawno film polski nie pokazywał nam tak gorzkiego morału." Nagrody: 1962 - Złote Wrota na MFF w San Francisco za scenariusz dla Kazimierza Brandysa i kreację Barbary Krafftówny jako Felicji; 1963 - Edynburg (MFF) - dyplom, Corc (MFF) - dyplom; 1964 - Bejrut (MFF) - nagroda FIPRESCI, Złota Kaczka - nagroda tygodnika "Film" w kategorii najlepszy film 1963 roku.
- 1964 Rękopis znaleziony w Saragossie (scenariusz: Tadeusz Kwiatkowski na podstawie powieści Jana Potockiego). Adaptacja XVIII- wiecznej "szkatułkowej" prozy rozpoczyna w zdecydowany sposób wizyjny nurt w twórczości Hasa. Trzygodzinną opowieść filmową o wędrówce Alfonsa van Wordena, zaskakującą rozmachem i wielowątkowością, odbierano zarówno jako komedię kostiumową, film płaszcza i szpady, jak i fantastyczną baśń i intelektualną zabawę. "Cała konstrukcja polega tu na jednym potoku narracyjnym. Jest to zabawa w składankę, doprowadzona prawie do absurdu. Czy to nie jest kpina z naszych przyzwyczajeń do porządku dramaturgicznego obowiązującego w kinie?" Tak tłumaczył swoje intencje reżyser czytelnikom "Filmu". Nagrody: 1965 - Edynburg (MFF) - wyróżnienie, San Sebastian (MFF) - Złote Pióro - nagroda Klubu Dziennikarzy Zagranicznych oraz nagroda CIDALC; 1969 - Sitges (MFF Fantastycznych i Grozy) - medal specjalny; 1971 - Nagroda Krytyki Hiszpańskiej.
- 1966 Szyfry. Dramat psychologiczny (scenariusz Andrzeja Kijowskiego według własnego opowiadania). Bohater filmu, Tadeusz, po latach spędzonych za granicą przyjeżdża do Polski. Trudno mu porozumieć się z bliskimi, którzy w kraju przeżyli koszmar wojny i noszą ślady psychicznych okaleczeń. Bezskutecznie próbuje wyjaśnić okoliczności śmierci syna, który zginął w czasie wojny. Być może zabity przez Niemców, ale niewykluczone także, że przez ludzi z konspiracji.
- 1968 Lalka. Adaptacja jednej z bardziej cenionych pozycji polskiej literatury (scenariusz: Wojciech Jerzy Has według powieści Bolesława Prusa). Historia warszawskiego kupca Stanisława Wokulskiego, który wszystkie swoje działania podporządkowuje niszczącemu uczuciu do zubożałej, lecz wyniosłej arystokratki. Has zmienił nieco akcenty w historii Wokulskiego. W jego filmie nie zawiedziona miłość czyni z niego postać tragiczną (uczucie jest celem zastępczym), lecz, jak mówił reżyser, brak poczucia wartości własnej egzystencji. Film dbały o szczegóły, bardzo malarski, oddający klimat epoki, z wartą uwagi kreacją Mariusza Dmochowskiego w roli głównej. W 1977 po powieść Prusa sięgnął Ryszard Ber, kręcąc serial telewizyjny. Obie ekranizacje i kreacje aktorskie były gorąco dyskutowane i porównywane przez widzów. Nagrody: 1969 - Panama (MFF) - Wielka Nagroda oraz nagroda za zdjęcia dla Stefana Matyjaszkiewicza, aktorska dla Mariusza Dmochowskiego i Tadeusza Fijewskiego.
- 1973 Sanatorium pod Klepsydrą (scenariusz: Wojciech Jerzy Has, adaptacja prozy Brunona Schulza). Poetycka, wysmakowana plastycznie "podróż po pętlach czasu", która staje się udziałem głównego bohatera, Józefa. Reżyser, ekranizując literacki pierwowzór, dodał refleksję o Zagładzie. Odczytał prozę Schulza przez tragiczną śmierć jej autora i śmierć świata, który opisywał. Ten zabieg uznany został przez niektórych za nadużycie. Nagrody: 1973 - Cannes (MFF) - nagroda Jury; 1974 - Triest (MFF Fantastycznych) - Złoty Asteroid, Gdynia (FPFF) - nagroda za scenografię dla Jerzego Skarżyńskiego i Andrzeja Płockiego.
- 1982 Nieciekawa historia (scenariusz: Wojciech Jerzy Has według opowiadania Antoniego Czechowa). Profesor anatomii, Nikołaj Stiepanowicz, analizuje swoją egzystencję, znajdując w niej jedynie monotonię codziennych zajęć i brak sensu. Konwenanse uniemożliwiają mu związek z kobietą, który to związek mógłby ten sens nadać. Zostaje przez nią opuszczony. Dramat samotności. Kolejny film Hasa o przegranym życiu i bezradności.
- 1984 Pismak (scenariusz: Władysław Terlecki wg własnej powieści). Lata I wojny światowej. Rzecz dzieje się w wiezieniu, gdzie do celi, w której siedzą kasiarz i zakonnik, trafia dziennikarz aspirujący do zawodu pisarza. Współtowarzysze jawią mu się jako temat do powieści. "Studium izolacji rozpisane na trzy skazane na siebie osoby, wśród których dojrzewający artysta, pisarz, zapatrzony we własne 'ja', jest postacią centralną", jak napisał o filmie Jan Słodowski.
- 1985 Osobisty pamiętnik grzesznika... przez niego samego spisany (scenariusz: Wojciech Jerzy Has według powieści Jamesa Hogga). Opowieść przywróconego do życia nieboszczyka. O losach dwóch przyrodnich braci, i zbrodni, która wkracza w ich życie za sprawą szatana. Film grozy według osiemnastowiecznej powieści szkockiego poety. Nagrody: 1986 - Złote Grono za zdjęcia dla Grzegorza Kędzierskiego na LLF w Łagowie, Brązowe Lwy Gdańskie za muzykę dla Jerzego Maksymiuka i scenografię dla Andrzeja Przedworskiego na FPFF w Gdańsku.
- 1988 Niezwykła podróż Baltazara Kobera (scenariusz: Wojciech Jerzy Has wg powieści Fredericka Tristana). Historia z czasów inkwizycji. Baltazar z Budziszyna wstępuje do seminarium duchownego, ale nie jest mu dane je ukończyć. Daje się poznać jako osoba kontaktująca się z zaświatami, jako "wybranego" czekają go niezwykłe przygody i podróże. Baltazar ucieka przed inkwizycją, jawa miesza się ze snem. Film - pomysłem, konstrukcją i nastrojem - nawiązuje do Rękopisu znalezionego w Saragossie. Nagrody: 1988 - Gdynia (FPFF) dla Janusza Rosoła za dźwięk.
Wojciech Jerzy Has jest bohaterem filmu dokumentalnego Adama Kuczyńskiego Ze snu sen (1998). Powstał także film Grzegorza Jankowskiego i Jacka Szczerby Jabłko. O 'Pożegnaniach' Wojciecha Hasa (1999). W 2005 roku powstał poświęcony mu film dokumentalny Niekończący się sen w reżyserii Wiktora Skrzyneckiego.
Autor: Ewa Nawój, lipiec 2003; aktualizacja: kwiecień 2015.