Malarz i rysownik, jeden z pierwszych polskich impresjonistów i symbolistów końca XIX wieku. Urodzony w 1866 w Warszawie, zmarł w 1895 tamże.
Naturalizm
Swą edukację artystyczną rozpoczął w latach 1882-1884 w warszawskiej Klasie Rysunkowej pod kierunkiem Wojciecha Gersona i Aleksandra Kamińskiego. Już wówczas wykonywał ilustracje dla popularnych czasopism: "Tygodnika Ilustrowanego" i "Wędrowca". Skupione wokół "Wędrowca" środowisko twórców walczących o nobilitację sztuki realistycznej, na czele ze znakomitymi krytykami, Stanisławem Witkiewiczem i Antonim Sygietyńskim, w znaczący sposób oddziałało na kształtowanie się postawy artystycznej młodego Podkowińskiego; świadczą o tym jego rysunki utrwalające epizody z życia Warszawy, w których przejawiła się reporterska pasja i szczegółowość naturalisty.
Od realizmu do impresjonizmu
Władysław Podkowiński, "W ogrodzie", ok. 1892, olej na płótnie, 82,5 x 118,5 cm, w zbiorach Muzeum Śląskiego w Katowicach
W okresie 1885-1886 Podkowiński kontynuował studia malarskie w akademii petersburskiej w pracowni batalisty Bogdana Willewaldego. Zasadniczą cezurę wyznaczył w jego twórczości rok 1889, który w większości spędził - wraz ze szkolnym kolegą Józefem Pankiewiczem - w Paryżu; tu porzucił całkowicie realistyczną konwencję obrazowania na rzecz impresjonistycznej techniki, utrwalając na płótnie ulotne wrażenia wizualne. Po powrocie do kraju w 1890 r. osiadł na stałe w Warszawie. Wspólnie z Pankiewiczem wystawił w Salonie Aleksandra Krywulta swe paryskie obrazy, budząc ostry sprzeciw krytyki i publiczności (Zeschnięty słonecznik; Latarnik paryski; W okolicy Fontainebleau). Podkowiński bardziej konsekwentnie od Pankiewicza rozwijał impresjonistyczną linię swej twórczości. Z tematycznego repertuaru francuskich impresjonistów zaczerpnął motyw wąskiego tunelu ulicy ujętej z podwyższonego punktu obserwacji - z okna pracowni - zmieniającej swój wygląd w zależności od pory roku (Ulica Nowy Świat w Warszawie w dzień letni, 1891; Ulica Nowy Świat w Warszawie w dzień zimowy, 1892). Z 1892 roku pochodzą nasycone słońcem pejzaże sugestywnie oddające migotliwość atmosfery, malowane przez artystę w Mokrej Wsi i Chrzesnem koło Radzymina (Chłopiec w stawie - Mokra Wieś; W ogrodzie; Dzieci w ogrodzie). Drobnymi uderzeniami pędzla artysta wydobył rozedrgane plamy światła i cienie kładące się na listowiu, kwiatach i trawach, opierając kompozycję na kontraście tonów ciepłych i zimnych (Poranek - sad w Chrzesnem, 1892.
W 1891 r. Podkowiński namalował Portret Wincentyny Karskiej uznany za pierwszy w historii sztuki polskiej wizerunek wykonany w plenerze. Późniejszym pejzażom powstałym w Wilczycach, Bidzinach i Sobótce koło Sandomierza artysta nadał bardziej syntetyczny kształt, spiętrzając horyzontalnie rozciągnięte plany pól i wzgórz oddanych długimi, zamaszystymi pociągnięciami pędzla (Wilczyce - pole koniczyny, 1893; Krajobraz z Sobótki, 1893).
W studiach plenerowych z 1894 r. wprowadził swobodną, impastową fakturę i zintensyfikował barwy, ustawiając zarazem kadr w zupełnie przypadkowy sposób.
Symbolizm
Władysław Podkowiński, "Szał uniesień", 1894, olej na płótnie, fot. dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego w Krakowie
W 1892 r. pojawiła się w malarstwie Podkowińskiego odmienna od impresjonistycznej tematyka, tematyka znamienna dla europejskiego symbolizmu, nawiązująca do literackich wątków, skoncentrowana na motywach miłości i śmierci. Od tego momentu twórczość artysty przebiegała dwutorowo - kontrapunktem dla świetlistych, luministycznych pejzaży stały się mroczne, ekspresyjnie stężone obrazy, które antycypowały narodziny wczesnego ekspresjonizmu. Ten nagły zwrot w sztuce Podkowińskiego wyznaczał wystawiony w 1892 r. Taniec szkieletów przedstawiający korowód nagich kobiet wirujących wraz z kościotrupami w abstrakcyjnej przestrzeni; artysta odwołał się tu do jednego z toposów symbolistycznej ikonografii - nieuchronności przemijania i śmierci. Równie "literackie" w swej symbolicznej warstwie i wątłej narracyjności były kompozycje Miraże - kompozycja symboliczna (1893), Ironia. Fantazja. Oddaj mi serce (1893) i Nocturn - bajka o zaklętej królewnie (1893).
Wystawiony w 1894 r. w warszawskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych Szał uniesień wywołał swym śmiałym ujęciem znanego motywu ikonograficznego - nagiej kobiety na koniu - skandal obyczajowy, który podsyciła dodatkowo próba zniszczenia eksponowanego płótna podjęta przez samego twórcę. Dzieło uznane zostało jednakże przez część krytyków i twórców za manifest nowej sztuki, za wyraz buntu przeciw zastanym kanonom estetycznym. Porwana siłą erotycznych instynktów kobieta zespolona z demonicznym rumakiem ucieleśniała w tym obrazie niszczącą moc.
Antytezą monumentalnych, reprezentacyjnych portretów kobiet na tle dekoracyjnych kotar (Portret Stanisławy Maszyńskiej, 1891; Portret Ewy Kotarbińskiej, 1891; Portret Teresy Jasieńskiej, 1893) był powstały w 1894 r. obraz Rozmowa (Zwierzenia) - wizerunek dwóch kobiet powierzających sobie tajemnicę w chwili wyjętej z biegu czasu; wyobrażenie zawieszonej w bezczasowym trwaniu sytuacji o dziwnym napięciu emocjonalnym. Dynamika duktu pędzla i dominanta czerwieni przenikających zarówno suknie modelek, jak i abstrakcyjne tło nadają portretowi drapieżny wyraz, pogłębiają jego specyficzny, bolesny ton.
Władysław Podkowiński, "Marsz żałobny Chopina" 1894, olej na płótnie, fot. dzięki uprzejmości Muzeum Narodowemu w Krakowie
Dziełem w pełni przynależnym do tematycznego obszaru symbolizmu jest też ostatnia, nieukończona kompozycja Podkowińskiego Marsz żałobny Chopina (1894). Obraz ten - inspirowany wierszem Kornela Ujejskiego Marsz pogrzebowy (z cyklu "Tłumaczenia Chopina i Beethovena", 1857-1860) - spełniał czołowy postulat symbolizmu, postulat synestezji, jednoczesnego odbioru doznań wizualnych, muzycznych i poetyckich. Amorficzna plama bieli, w której roztapia się - niczym w mgławicy - żałobny kondukt unoszący ciało ukochanej, skontrastowana została z ciemnością, w jakiej pogrąża się zrozpaczony mężczyzna i otaczający go, złowrogi krajobraz. Ekspresja cierpienia została tu skondensowana w dramatycznym geście i grymasie twarzy osamotnionego kochanka.
Podkowiński prezentował swe prace w warszawskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych (1890-1894) i Salonie Aleksandra Krywulta (1891, 1893) oraz w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych (1891, 1893). Brał też udział w międzynarodowych wystawach w Monachium (1892), Chicago (1893), San Francisco i Los Angeles (1894).
Autor: Irena Kossowska, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, wrzesień 2002
