"Teresa wszystkie postacie obdarza zawsze szlachetnością i dobrocią" - mówił Andrzej Wajda. - "Jest głęboko przekonana, że ludzie są z natury dobrzy. I to jest w niej piękne, dziwne i poruszające" ("Rzeczpospolita" 1999, nr 14).
Teresa Budzisz-Krzyżanowska skończyła Państwową Wyższą Szkołę Teatralną w Krakowie w 1964. W latach 1964-1966 była aktorką krakowskiego Teatru Rozmaitości. Na scenie debiutowała w spektaklu Niech no tylko zakwitną jabłonie Agnieszki Osieckiej w reżyserii Jerzego Uklei (1965). W tym samym roku zagrała swoją pierwszą ważną rolę, wrażliwą i zmysłową Julię z Romea i Julii Szekspira w inscenizacji Haliny Gryglaszewskiej.
W latach 1966-1972 Budzisz-Krzyżanowska należała do zespołu Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie. W teatrze na Placu św. Ducha stworzyła niezapomnianą kreację Racheli w Weselu Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Lidii Zamkow (1969). Była
"(...) bardziej liryczna niż demoniczna i semicka" - notował po spektaklu Jan Kłossowicz. - "Tajemnicza, podniesiona na koturnach femme fatale z większości dotychczasowych inscenizacji, jest tu zupełnie inna. Jest niepokojąca, epatuje urokiem kobiety, w której seks miesza się z poezją. Ale jest też zarazem śmieszną, naiwną snobką, dziewczyną, którą przecież tak łatwo uwodzi kabotyn i melancholik - fin de sieclowy Poeta (...)" ("Współczesność" 1969, nr 9).
Po Racheli zagrała jeszcze w Teatrze im. Juliusza Słowackiego m.in. Julię w Sieci Jana Augusta Kisielewskiego w reżyserii Bronisława Dąbrowskiego (1971) i Marię Antonowną w Gogolowskim Rewizorze w reżyserii Jerzego Krasowskiego (1972).
W 1972 Budzisz-Krzyżanowska przeniosła się do Starego Teatru, z krakowską sceną związana była przez kolejnych jedenaście lat.
"W Starym Teatrze" - mówi aktorka - "poznałam już smak pracy z Jerzym Jarockim, który stwarzał aktora niemal od początku i precyzyjnie wyłapywał nawet najdrobniejsze oszustwa. I Andrzejem Wajdą, która [praca] była cudownie 'rozwichrzona', bo on wierzy aktorom, ufa im, dopuszcza do współpracy, a potem umiejętnie wybiera to, co jego zdaniem jest najlepsze i pięknie 'oprawia' w spektakl czy film" ("Rzeczpospolita" 1999, nr 14).
U Jarockiego Budzisz-Krzyżanowska zagrała Pannę Burstner w Procesie Franza Kafki (1973), Recytatorkę w Śnie o bezgrzesznej wg Stefana Żeromskiego (1979) i Kobietę z chóru w Mordzie w katedrze Thomasa Stearnsa Eliota (1982). Współpraca z Wajdą przyniosła jej role Joanny w Nocy Listopadowej Stanisława Wyspiańskiego (1974), Julii Chomińskiej w Z biegiem lat, z biegiem dni (1978) oraz Gertrudy w Tragicznej historii Hamleta Szekspira (1981).
W Starym Teatrze Budzisz-Krzyżanowska wielokrotnie przedstawiała na scenie kobiety niepokorne, pełne wewnętrznej pasji i niepokoju. Jej postacie drgały od emocji. Był to jeden z charakterystycznych rysów jej aktorstwa, który objawił się już w pierwszych rolach, kiedy kreowała na scenie Abigail w Czarownicach z Salem Arthura Millera w krakowskim Teatrze Rozmaitości w 1966, aż po tytułową Pannę Julię Augusta Strindberga w reżyserii Małgorzaty Dziewulskiej (1977). Jednak przez te lata emocjonalna gra aktorki uzupełniona została niemal stuprocentową świadomością aktorskich środków. Przy okazji Strindbergowskiej inscenizacji pisano więc, że
"Spektakl 'Panny Julii' (...) jest spotkaniem widza z dojrzałym aktorstwem Teresy Budzisz-Krzyżanowskiej, aktorstwem o wielkiej sile ekspresji i czystości formy, umiejącym nawiązać nieobojętny dialog z widownią, który rozwija się tylko wtedy, kiedy aktor od siebie ma coś istotnego do zakomunikowania. Na początku przedstawienia Budzisz-Krzyżanowska jakby się bawiła możliwościami inscenizacji gry, samą techniką jej udawania. (...) Gdzieś w połowie przedstawienia ta sztuczność gry całkowicie odpada. (...) Pojawia się coś jakby wewnętrzne zamyślenie, zastanowienie się, zejście do środka rzeczywistości psychicznej" (Bronisław Mamoń, "Tygodnik Powszechny" 1977, nr 10).
W Starym Teatrze Budzisz-Krzyżanowska miała sposobność nawiązać współpracę z jeszcze jednym wybitnym inscenizatorem, Jerzym Grzegorzewskim.
"Nakłaniał do syntezy i powściągliwości w graniu" - mówiła. - "To wszystko wydawało się oczywiste, ale dopiero w pracy z nim umiałam to nazwać, zyskałam świadomość" ("Rzeczpospolita" 1999, nr 14).
W Krakowie Budzisz-Krzyżanowska zagrała u Grzegorzewskiego Marynę w Weselu Stanisława Wyspiańskiego (1977) i Irenę Arkadinę w Dziesięciu portretach z czajką w tle wg Antoniego Czechowa (1979). W 1983 przeniosła się z Krakowa do warszawskiego Teatru Studio, gdzie Grzegorzewski był dyrektorem artystycznym. W kolejnych przedstawieniach Grzegorzewskiego była m.in. Panią Rollison/Duchem w Dziadach improwizacjach wg Adama Mickiewicza (1987) i Nicolo Paganinim w pastiszowym spektaklu Usta milczą (1989).
W latach 80. Budzisz-Krzyżanowska zagrała z powodzeniem w kilku spektaklach muzycznych. Choć nie jest kojarzona z grupą tzw. "śpiewających aktorów", jako interpretatorka piosenek występowała przedtem m.in. w krakowskim kabarecie Jama Michalikowa. Na scenie dramatycznej usłyszeć ją można było m.in. jako Jenny w Brechtowskiej Operze za trzy grosze w reżyserii Grzegorzewskiego (Teatr Studio w Warszawie, 1986) i Hemarze - przedstawieniu wg tekstów Mariana Hemara w reżyserii Wojciecha Młynarskiego (Teatr Ateneum w Warszawie, 1987).
W 1989 Teresa Budzisz-Krzyżanowska zagrała jedną ze swoich największych ról. Andrzej Wajda obsadził ją w tytułowej roli Szekspirowskiego Hamleta w Starym Teatrze w Krakowie. Spektakl nosił tytuł Hamlet IV, ponieważ była to czwarta inscenizacja tego dramatu Szekspira w karierze Wajdy. Przedstawienie toczyło się częściowo w teatralnej garderobie, a częściowo na właściwej scenie. Historia rozgrywała się w Danii z dramatu Szekspira i równocześnie w teatrze, który wystawia sztukę wielkiego Stradfordczyka. Budzisz-Krzyżanowska grała zarówno Hamleta, jak i aktora wcielającego się w jego postać.
"Nie wiadomo, kiedy Budzisz-Krzyżanowska przeistacza się w Hamleta" - notowała Urszula Biełous. - "Po prostu wychodzi zza kulis w cielistym kostiumie i niedbałym ruchem zdejmuje kapelusz, zmienia kostium na inny i - dalej jest, działa, mówi, porusza się, sama, oddzielona od widowni, od aktorów także, jak ptak uwięziony w klatce. (...) Hamlet Krzyżanowskiej tyle czuje, tyle cierpi, tak wiele rozumie, że wydaje się - jakby był obdarzony stanem świadomości ponad wszystko, ponad wszystkimi. Kruchy i wrażliwy, agresywny i atakujący. Walczący zajadle na skutek swojej słabości, porażek i krzywd. Budzisz gra, zda się lekko bez wysiłku, bezbłędnie, tj. bez cienia fałszu. Jest to jej wielkie osiągnięcie aktorskie. (...) Hamlet prawdziwy, cichy refleksyjny - mimo bólu i agresji - tak jakby aktorka swą grą, swoim byciem, pisała esej na temat natury ludzkiej (...)" ("Kultura" 1989, nr 36).
Aktorka "(...) nie była kobietą przebraną za mężczyznę, lecz wcieleniem dramatu i rozterek Hamleta, które przecież nie są od płci uzależnione (...) (Joanna Godlewska, "Najnowsza historia teatru polskiego", Wrocław 1999).
Teresa Budzisz-Krzyżanowska należała do zespołu Teatru Studio do 1997. W latach 90. zagrała tam m.in. Matkę w Snach według "Pieśni Maldorora" Lautremonta w reżyserii Mariusza Trelińskiego (1992) oraz w kolejnych przedstawieniach Grzegorzewskiego - Kordelię - Królewską córkę w Miasto liczy psie nosy (1991), Amalię w Czterech komediach równoległych (1994) i Muzę w La Boheme wg Stanisława Wyspiańskiego (1995).
Gościnnie wystąpiła w przedstawieniu Grzegorzewskiego w Starym Teatrze, jako Spika w Tak zwanej ludzkości w obłędzie wg Stanisława Ignacego Witkiewicza (1992). Na tej samej scenie powróciła do roli Racheli w Weselu reżyserowanym przez Wajdę (1991). Współpracowała też z warszawskim Teatrem Ateneum grając Hrabinę Idalię w Fantazym Juliusza Słowackiego w reżyserii Gustawa Holoubka (1994) i Mary Tyrone w Zmierzchu długiego dnia Eugene'a O'Neilla w reżyserii Waldemara Śmigasiewicza (1997).
W 1997 Teresa Budzisz-Krzyżanowska została aktorką Teatru Narodowego w Warszawie pod nową dyrekcją Jerzego Grzegorzewskiego. Wcieliła się w postacie z dramatów Wyspiańskiego: Muzy/Pallas Ateny w Nocy Listopadowej (1997, nowa wersja 2000) i Gospodyni z Wesela (2000) w reżyserii Grzegorzewskiego oraz Hekuby/Rebeki z Akropolis w reżyserii Ryszarda Peryta (2001). Była Maryją w Dialogusie de passione, przedstawieniu Kazimierza Dejmka (1998) oraz Matką z Kartoteki Tadeusza Różewicza w inscenizacji Kazimierza Kutza (1999) i Lubow Raniewską w Czechowowskim Wiśniowym sadzie w reżyserii Macieja Prusa (2000).
Odskocznią od wielkiego repertuaru na scenie Narodowej były dla Budzisz-Krzyżanowskiej występy w kameralnym Teatrze Atelier im. Agnieszki Osieckiej w Sopocie, gdzie zagrała m.in. w przedstawieniach wg tekstów Agnieszki Osieckiej - Darcie pierza (1998) i Apetyt na życie (1999).
W latach 1998-2006 aktorka należała do zespołu Teatru Narodowego. Od 2006 roku jest zatrudniona w Teatrze Ateneum im. Stefana Jaracza w Warszawie. W 2002 roku współpracowała ponownie z warszawskim Teatrem Studio, zagrała wówczas Vivian Bearing w sztuce Dowcip Margaret Edson w reżyserii Magdaleny Łazarkiewicz, historii o kobiecie umierającej na raka.
"(...) najnowsza premiera Studia okazała się sukcesem, głównie dzięki świetnemu aktorstwu Teresy Budzisz-Krzyżanowskiej i precyzyjnej reżyserii Magdaleny Łazarkiewicz" - notował Roman Pawłowski. - "Budzisz-Krzyżanowska nie tylko pokazuje wstrząsającą metamorfozę bohaterki z czynnej zawodowo, zdrowej kobiety w umierający kadłub. Nie tylko wiarygodnie oddaje powolne odchodzenie, choć przecież na scenie śmierć zawsze jest fikcją. Potrafi przede wszystkim wygrać cały humor i ironię, zawartą w postaci profesor Vivian Bearing, ciętej historyczki literatury angielskiej, która na własne umieranie patrzy przez pryzmat przeczytanych lektur. Trzeba widzieć, jak informowana przez lekarza o diagnozie analizuje słówko 'podstępny', albo odpowiada na rytualne pytania o zdrowie radosnym: 'czuję się świetnie', choć wszyscy wiedzą, że to nieprawda. Śmiech jest jasną smugą światła, która przecina raz po raz ciemność tego dramatu" ("Gazeta Wyborcza" 2002, nr 18).
W ostatnich latach aktorka grała w polskich sztukach współczesnych: była Ewą w Lombardzie pod Apokalipsą Cezarego Harasimowicza w spektaklu Piotra Łazarkiewicza (Teatr Polski w Warszawie, 2003) i Zofią Zioło w 2 maja Andrzeja Saramonowicza w reżyserii Agnieszki Glińskiej (Teatr Narodowy, 2004). Współpracowała z Romualdem Szejdem, na scenie warszawskich Prezentacji zagrała u niego Claire w Pięknej pamięci Pierre'a-Oliviera Scotto i Martine Feldman (2004) i Mariannę w Sarabandzie Ingmara Bergmana (2008). W Teatrze Ateneum wcieliła się w postaci: Jokasty w Królu Edypie Sofoklesa w reżyserii Gustawa Holoubka (2004, wersja telewizyjna - 2005), Maryjohhny Rafferty w Czaszce z Connemary Martina McDonagha w reżyserii Kazimierza Kutza (2006) i Cristy w Czy lubi Pani Schuberta? Rafaela Mendizábala w reżyserii Tomasza Zygadły (2008). Na scenie Narodowego zagrała Księżną Gloucester w Ryszardzie II Williama Szekspira w inscenizacji Andrzeja Seweryna (2004), a także Katarzynę Wielką w Termopilach polskich Tadeusza Micińskiego - realizacji Andrzeja Marii Marczewskiego z Teatru Nowego w Łodzi (2006). U Romualda Szejda w warszawskim teatrze "Scena Prezentacje" zagrała w Sarabandzie według Ingmara Bergmana (2008) i Oddechu życia Davida Hare'a (2009). Jej ostatnią, jak dotąd rolą, jest tytułowa Papieżyca w sztuce Esther Vilar, wyreżyserowanej przez Edwarda Janaszka w warszawskim Teatrze Ateneum.
„Papieżyca sprowadza się w gruncie rzeczy do znanej od Dostojewskiego tezy, że jeśli Boga nie ma – wszystko wolno. Poza tym kilka publicystycznych, choć zgrabnych myśli. Trzeba wielkiej aktorki, by zrobić z tego teatr. W Ateneum się udało. Spektakl Edwarda Wojtaszka jest czytelny, a monolog wielkiej aktorki tnie powietrze. Budzisz- -Krzyżanowska ma w sobie siłę kaznodziei, zdolnego porwać za sobą tłum. Ma determinację i ironię. Jej gra jest fantastyczną lekcją scenicznej retoryki, mówienia, które samo w sobie staje się sztuką. Wybrzmiewa każda sylaba, każda zgłoska. Do tego ograniczone do minimum gesty, czasem grymas twarzy, za chwilę opuszczenie głowy i spojrzenie jakoś tak z boku, przeszywające. Aktorstwo ascetyczne, wymuszające absolutną uwagę publiczności. Mistrzostwo" - zachwycał się jej rolą Jacek Wakar ("Dziennik. Gazeta Prawna", 31.01.2016).
Teresa Budzisz-Krzyżanowska ma na swoim koncie także wiele ról w Teatrze Telewizji. Na małym ekranie debiutowała w 1968 tytułową rolą w Eugenii Grandet Honoré de Balzaka w reżyserii Bogdana Hussakowskiego. W telewizji stworzyła wiele ról z klasycznego repertuaru. Grała silne, zdecydowane kobiety, które przeszły do historii, jednak za każdym razem pokazywała wiele ich oblicz, często podszytych lękami i kompleksami. Wystąpiła m.in. w roli Elżbiety II w Elżbiecie Królowej Anglii Ferdynanda Brucknera (1984), Fedry w Fedrze Jeana Racine'a (1985) i Jokasty w Królu Edypie Sofoklesa (1992) w reżyserii Laco Adamika, Katarzyny II w Polonezie Jerzego S. Sito w reżyserii Jerzego Sztwiertni (1991) oraz Heleny Modrzejewskiej w Madame Modjeska Richarda Hellessena w reżyserii Janusza Morgensterna (1996). Jej ostatnią, jak dotąd, rolą w Teatrze Telewizji, jest Hanna Arendt w Rzeczy o banalności emocji Savyona Liebrechta w reżyserii Feliksa Falka.
Wystąpiła w kilkudziesięciu filmach. Jej pierwszą rolą była postać Więźniarki w Końcu naszego świata Wandy Jakubowskiej (1964). Zagrała w pierwszym fabularnym filmie Krzysztofa Kieślowskiego - telewizyjnym Przejściu podziemnym (1973). Można ją było także zobaczyć m.in. w Zmorach Wojciecha Marczewskiego (1978), Lawie Tadeusza Konwickiego wg Dziadów Adama Mickiewcza, gdzie grała Panią Rollinson (1989), Trzech kolorach. Białym Krzysztofa Kieślowskiego (1993), Faustynie Jerzego Łukaszewicza (1994) i Weiserze wg prozy Pawła Huelle w reżyserii Wojciecha Marczewskiego (2000). Za role Hildy Baumler i Augusty Baumler (matki Hildy w latach 30. i 40.) w filmie Magdaleny i Piotra Łazarkiewiczów Odjazd (1991) otrzymała nagrodę za pierwszoplanową rolę kobiecą na festiwalu w Gdyni. W późniejszych latach Teresę Budzisz-Krzyżanowską można było oglądać m.in. w przejmującym filmie Małgorzaty Szumowskiej Ono (2004), Wenecji Jana Jakuba Kolskiego (2010) i Wszystkich kobietach Mateusza Artura Więcka (2012), a także w bardzo dobrze przyjętym serialu Magdaleny Łazarkiewicz Głęboka woda opowiadającym o losach pracowników Ośrodka Pomocy Społecznej.
Ważniejsze nagrody i odznaczenia:
- 1976 - Złota Odznaka za zasługi dla Krakowa; Nagroda indywidualna Komitetu ds. Radia i Telewizji;
- 1977 - Nagroda aktorska za rolę Joanny w Nocy Listopadowej Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy w Starym Teatrze w Krakowie na 3. Opolskich Konfrontacjach Teatralnych;
- 1978 - Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski;
- 1979 - Nagroda Prezesa Rady Ministrów I stopnia za twórczość artystyczną; Nagroda indywidualna Komitetu ds. Radia i Telewizji; Nagroda aktorska za rolę Julii Chomińskiej w spektaklu Z biegiem lat, z biegiem dni... w reżyserii Andrzeja Wajdy i Anny Polony w Starym Teatrze w Krakowie na 5. Opolskich Konfrontacjach Teatralnych;
- 1980 - Nagroda miasta Krakowa; Nagroda tygodnika "Przyjaźń" za rolę Ireny Arkadiny w przedstawieniu Dziesięć portretów z Czajką w tle wg Antoniego Czechowa w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego w Starym Teatrze w Krakowie oraz za tę samą rolę nagroda aktorska na 20. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych;
- 1982 - Dyplom Honorowy przyznany w wyniku plebiscytu "Przekroju" na najpopularniejszych aktorów krakowskich w latach 1946-81;
- 1984 - Nagroda aktorska za rolę Johanne w spektaklu Z życia glist Per Olova Enquista w reżyserii Krzysztofa Babickiego w Starym Teatrze w Krakowie na 24. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych;
- 1985 - Nagroda Komitetu ds. Radia i Telewizji I stopnia za rolę Elżbiety II w spektaklu Teatru TV Elżbieta Królowa Anglii Ferdynanda Brucknera w reżyserii Laco Adamika; Złoty Ekran za role w sztukach Teatru TV - Christiane w spektaklu Żałoba przystoi Elektrze Eugene'a O'Neilla w reżyserii Jana Błeszyńskiego i Elżbiety II w Elżbiecie Królowej Anglii Ferdynanda Brucknera w reżyserii Laco Adamika;
- 1986 - Nagroda im. Aleksandra Zelwerowicza za rolę Jenny w Operze za trzy grosze Bertolta Brechta w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego w Teatrze Studio w Warszawie; Nagroda "Trybuny Ludu" I stopnia za kreacje aktorskie w teatrze i Teatrze TV, za wkład w rozwój i upowszechnianie wartości humanistycznych w sztuce;
- 1990 - Złoty Wawrzyn Grzymały (nagroda honorująca największe osiągnięcia aktorskie przyznawana przez kapitułę złożoną z wybitnych znawców teatru);
- 1992 - Nagroda główna za rolę kobiecą w filmie Odjazd w reżyserii Piotra i Magdaleny Łazarkiewiczów na 17. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku;
- 1997 - Nagroda specjalna wicemarszałka sejmu Olgi Krzyżanowskiej na Festiwalu Szekspirowskim w Gdańsku (Teresa Budzisz-Krzyżanowska była jurorką);
- 2000 - Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski;
- 2002 - Warszawska Nagroda im. Cypriana Kamila Norwida - za przygotowanie i poprowadzenie cyklu spotkań z poezją Norwida;
- 2003 - Nagroda aktorska za rolę Vivian Bearing w spektaklu Dowcip Margaret Edson w reżyserii Magdaleny Łazarkiewicz w Teatrze Studio w Warszawie na 3. Festiwalu Dramaturgii Współczesnej "Rzeczywistość Przedstawiona" w Zabrzu; I miejsce w plebiscycie publiczności za kreację aktorską w roli Charlotty von Stein w spektaklu Rozmowa w domu Państwa Stein o nieobecnym Panu von Goethe Petera Hacksa w reżyserii Bogdana Augustyniaka z Teatru na Woli w Warszawie na 42. Rzeszowskich Spotkaniach Teatralnych;
- 2004 - Nagroda im. Aleksandra Zelwerowicza dla najlepszej aktorki w sezonie 2003/2004 za rolę Jokasty w Królu Edypie Sofoklesa w reżyserii Gustawa Holoubka w Teatrze Ateneum w Warszawie; Nominacja do nagrody Feliksów Warszawskich za najlepszą rolę kobiecą, rolę Jokasty w spektaklu Król Edyp Sofoklesa w reżyserii Gustawa Holoubka z Teatru Ateneum w Warszawie;
- 2005 - Złoty Medal Gloria Artis - Zasłużony Kulturze; Nagroda za rolę tytułową w słuchowisku Matka Stanisława Ignacego Witkiewicza w reżyserii Jana Warenycii na 5. Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej "Dwa Teatry" w Sopocie;
- 2008 - Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego;
- 2014 - "Wielki Splendor", nagroda Teatru Polskiego Radia za wybitne kreacje w słuchowiskach oraz twórczy wkład na rzecz rozwoju i umacniania rangi radia artystycznego w Polsce; Wielka Nagroda XIV Festiwalu "Dwa Teatry" w Sopocie za wybitne kreacje aktorskie w Teatrze Polskiego Radia i Telewizji.
Autor: Monika Mokrzycka-Pokora, listopad 2003; aktualizacja: NMR, październik 2016.
