Rok 1981 przyniósł przedstawienie Więcej niż jedno życie. Z wybuchem stanu wojennego grupa poddana została szykanom. W latach 1982-1984 władze uniemożliwiły "Ósemkom" wzięcie udziału w zagranicznych festiwalach: we Włoszech, Hiszpanii, Danii, Szwecji i Szwajcarii. W 1984 Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz władze Poznania cofnęły zespołowi dotacje, zabrały salę oraz zabroniły występów. W tym czasie teatr grał przede wszystkim w kościołach. Elżbieta Morawiec pisała:
"Te lata - między 1981 a 1985 - stawiając przed zespołem kolejną barierę - zakaz oficjalnych występów - zmuszają go do jej przeskoczenia. Teatr Ósmego Dnia, grywający dotąd na ogół dla wąskiej studencko-inteligenckiej widowni - staje się teatrem prawdziwie ludowym, masowo oglądanym w objazdach po kościołach całej Polski - w Krakowie i w Białymstoku, w Łodzi i Lublinie, we Wrocławiu i w Świdniku." ("Tygodnik "Solidarność", 1991 nr 9)
W następnych latach powstają: Przypowieść według Williama Faulknera (1982) i elegia o losach Osipa Mandelsztama - Wzlot (1982), widowiska: Raport z oblężonego miasta (1983), Cuda i mięso (1984) i Piołun (1985) będący podsumowaniem doświadczeń zbiorowości i jednostek z czasu stanu wojennego. Premiera przedstawienia odbyła się w Krakowie, w kościele w Mistrzejowicach.
"Po ledwo co zakończonym nabożeństwie rozmodleni ludzie zostawali, by zobaczyć dewocyjny spektakl. A przed ich oczyma przedstawiano niezwykle drapieżne, bezwzględne i bardzo ekspresyjne widowisko dotykające bezpośrednio spraw trudnej rzeczywistości." (Tadeusz Kornaś, "Życie Warszawy", 1994 nr 104)
Brak stabilizacji, własnego miejsca na próby, utrudnienia ze strony władz, a wreszcie nienormalna sytuacja, w której sceną musiała być nawa kościelna, sprawiły, że członkowie grupy postanowili emigrować. Połowa zespołu nie otrzymała jednak paszportów. Z tego powodu przez pewien czas zespół działał jednocześnie w Polsce, gdzie zrealizował Małą apokalipsę i na zachodzie Europy, gdzie przygotował Auto-Da-Fe. W następnych latach wszyscy twórcy teatru znaleźli się poza Polską. Osiedlili się w Ferrarze. Grali w Europie Zachodniej i przygotowywali kolejne przedstawienia: Jeśli pewnego dnia w mieście szczęśliwym... (1986), Spacer ponad ziemią (1987) i Mięso (1989).
Po politycznym przełomie 1989 "Ósemki" powróciły na stałe do Poznania. W 1991 powstał pierwszy spektakl po powrocie z emigracji - Ziemia niczyja.
"Przestrzeń ziemi niczyjej jest więc, być może, strefą ciszy między dwoma zgiełkami tej i tamtej strony... Może dlatego najlepiej być w drodze, czyli nigdzie. Ale może być ona także interiorem - obszarem 'no man's land' między etyczną a estetyczną postawą wobec świata." - notowała Elżbieta Kalemba-Kasprzak. - "A wreszcie człowiek sam dla siebie jest ziemią niczyją, póki wśród innych, równie samotnych wysp, nie dokona wyboru... W przedstawieniu - ziemia jest prawdziwą ziemią: posypie się na głowy bohaterów jak proch pokutny, jak gruda ciskana na trumnę, jak ziemia przysypująca trumnę. (...) Wszystko to przekazywane jest bez patosu i bogoojczyźnianych nastrojów, z poczuciem humoru i ironicznego dystansu, co nie pozbawia wszakże przedstawienia momentów o tonacji prawdziwie tragicznej czy lirycznej." ("Teatr", 1991 nr 5)
Dwa lata później powstała druga wersja przedstawienia oraz plenerowy Sabat. W 1994 "Ósemki" zaprezentowały widowisko Tańcz póki możesz, jedno ze swoich najciekawszych osiągnięć lat 90., spektakl o gorzkiej wędrówce przez życie, równocześnie jednak niosący przesłanie nadziei, jasno sprecyzowane już w samym tytule. W tym samym roku z "Ósemkami" pożegnał się ich wieloletni szef - Lech Raczak. Jego miejsce w "Ósemkach" zajęła Ewa Wójciak, długoletnia aktorka zespołu, obok m.in. Tadeusza Janiszewskiego, Marcina Kęszyckiego i Romana Radomskiego, jedna z najciekawszych aktorskich osobowości grupy, realizatorka autorskiego spektaklu Requiem inspirowanego twórczością Anny Achmatowej (1992).
W nowej rzeczywistości, w której poetyka buntu i kontrkultury wywodząca się z lat 60. odeszła w przeszłość, Teatr Ósmego Dnia pozostaje jedną z ostatnich grup kontynuujących tamte doświadczenia w zmienionej rzeczywistości. Prowadzi warsztaty aktorskie (metoda pracy zespołu mająca na celu perfekcyjną gestykę, mimikę, ekspresję ciała połączoną ze zbiorowym tworzeniem kreacji scenicznej i improwizacją jest od wielu lat znakiem firmowym "Ósemek"), organizuje zdarzenia kulturalne, występuje za granicą. Bierze udział w międzynarodowych projektach teatralnych, takich jak: Po drugiej stronie (1999) poświęconemu 10. rocznicy upadku Muru Berlińskiego, czy Podróżach komediantów (1999), którego celem było ożywienie wyjałowionych ze sztuki społeczności pozostających na obrzeżach wielkich miast i centrów kultury. W 1998 nastąpiło najbardziej spektakularne wydarzenie z serii wielkich międzynarodowych akcji. "Ósemki" jako jedyny zespół z Europy środkowo-wschodniej zaproszony został na Wystawę Światową EXPO w Portugalii. Zespół pokazał tam Ultimuseum - widowisko o pielgrzymowaniu i emigracji, którego głównym elementem scenograficznym była gigantyczna łódź na kołach.
Grupa zrealizowała także plastyczny, pełen symboli, rozgrywany w naturalnym pejzażu miejskim Szczyt (1998) rozprawiający się ze szczytami świata władzy oraz Arkę (2000) - znów spektakl pełen teatralnych maszyn, wciągający publiczność w rzeczywistość ludzi uchodzących przed światem wojny i nieprawości. W 2001 roku powstało widowisko A jednak się kręci - teatralny zapis historii Europy w wersji dla najmłodszych. Dwa lata później "Ósemki" brały udział, wspólnie z innymi alternatywnymi zespołami poznańskimi, w programie Miasto będącym metaforą wielkiego zurbanizowanego skupiska ludzi. W tym czasie twórcy przygotowali także spektakl o naszej głuchocie na cudze nieszczęścia i cierpienie - Portiernię (2003), w którym dobrobyt spokojnej części świata przeciwstawiono tragediom rozgrywającym się w Czeczenii, Czarnobylu, Bośni, czy Hercegowinie.
"Dawno nie uczestniczyłem w spektaklu, który byłby do tego stopnia rozmową z widzem." - notował po premierze Łukasz Drewniak. - "Zmienia się system, mentalność społeczeństwa, miejsce teatru, a 'Ósemki' ciągle są przeciw." ("Przekrój" 2003, nr 28).
'Ósemki' kontynuują namysł nad otaczającym światem. Wskazują również, że wolność nie jest dana na zawsze, że należy o nią walczyć, przede wszystkim o tę w wymiarze wewnętrznym. Często ich prace są zapisem, w tonacji serio lub buffo, autentycznego przerażenia współczesnością. Czynią to na różnych poziomach. W uniwersalnym, plenerowym widowisku Czas matek (2006) poznańska grupa opowiadała o kobietach różnych czasów, religii i kultur, które łączy jedno – macierzyństwo i płacz za utraconymi na wojnie dziećmi. Z kolei w następnych przedstawieniach twórcy zwrócili się ku polskiej historii najnowszej. W przejmujących Teczkach (2007) odkopywali i z dystansem śledzili własne losy pokazane przez pryzmat tytułowych teczek - raportów i donosów na nich samych znalezionych w ubeckich archiwach. Najnowszym przedsięwzięciem 'Ósemek' jest dokumentalny, dowcipny, oparty na reportażach i bliskiej nam rzeczywistości, także tej znanej z mediów, spektakl Paranoicy i pszczelarze (2009). W groteskowy, zabawny i jednocześnie trzeźwy i celny sposób zespół rozprawia się z dzisiejszą Polską.
"Poznańscy twórcy opowiadają w "Paranoikach..." o starciu między światem medialnych krzykaczy a ludźmi, którzy faktycznie czynią świat lepszym miejscem." – pisze Joanna Derkaczew. - "Bez rozgłosu. Bez ideologii. Na niewielką lokalną skalę. Artyści parodiują styl politycznych debat, obśmiewają politykę historyczną, kult zemsty, żałoby i męczeństwa. (...) Poznańscy twórcy zdecydowanie opowiadają się za bohaterstwem w skali mikro, a nie wyrachowanym, obliczonym na zdobycie rozgłosu. To piękne podsumowanie lat działalności, prawdziwe teatralne i ludzkie credo." ("Gazeta Wyborcza - Stołeczna" 2010, nr 58).
Monika Mokrzycka-Pokora
lipiec 2003, aktualizacja luty 2011
Teatr Ósmego Dnia
ul. Ratajczaka 44
61-728 Poznań
Tel: (+48 61) 855 20 86
Tel/Fax: (+48 61) 855 18 92
WWW: www.osmego.art.pl