Pisarz zmarł 20 listopada 1925. Jego śmierć wywołała żałobę narodową, pogrzeb był wielką manifestacją. Wielu wybitnych pisarzy poświęciło mu utwory pożegnalne. Jego grób znajduje się na cmentarzu ewangelicko-reformowanym. W Chacie w Nałęczowie zostało założone muzeum jego pamięci. Postawiono mu liczne pomniki, m.in. w Nałęczowie (1928 - projekt Stanisława Witkiewicza, dłuta Andrzeja Żurawskiego), we Włocławku (1964 - projekt Mariana Wnuka) oraz w Iławie (1966 - projekt Kalmus-Kubickiej).
Wczesna twórczość do rewolucji 1905
Żeromski wychowany był w tradycji patriotyczno-romantycznej. Tworzył w kontakcie z żywą wciąż myślą pozytywistyczną, w okresie dominacji Młodej Polski i po wyzwoleniu, kiedy to powstawały nowe prądy intelektualne i artystyczne. Nie utożsamiał się z żadną formacją, tworzył literaturę "osobną". Czerpał jednak z tych różnych tradycji. W romantyzmie zakorzeniony jest ideał walki niepodległościowej i koncepcja samotnego bohatera. Z pozytywizmem łączy go postulat pracy u podstaw wśród ludu i mit solidaryzmu społecznego , a także pisarski realizm z potężną dawką naturalizmu, często drastycznego. Bardzo młodopolskie są analizy psychologiczne bohaterów miotanych gwałtownymi emocjami i opisy przyrody współgrające z ich stanem ducha. Po wyzwoleniu włączył się w burzliwą dyskusję z nowymi prądami literackimi o kształt Polski i społeczną funkcję literatury.
Pisać zaczął w gimnazjum. Podczas studiów współpracował z "Głosem", w tym okresie zorientowanym prospołecznie i proludowo. Publikował korespondencje i opowiadania. W 1895 wydał zbiory Opowiadania i Rozdziobią nas kruki, wrony....Obie książki spotkały się z żywą reakcją czytelników i krytyki. Od tej pory niemal każda następna jego pozycja była wydarzeniem literackim. W pierwszych książkach zarysowała się problematyka jego twórczości, w której dominowały tematy walki narodowo-wyzwoleńczej, ciemnoty i krzywdy ludu, rozterki moralne bohaterów walczących o sprawiedliwość. W pierwszych tomach publiczność doceniła wrażliwość społeczną i moralną, pozbawioną jednak pozytywistycznego dydaktyzmu, a także subtelność psychologiczną w kreacjach postaci.
W Opowiadaniach zwracają uwagę szczególnie dwa. W Doktorze Piotrze kilkoma kreskami rysuje autor charakterystyczne postaci. Są to Dominik Cedzyna, wyzuty z majątku szlachcic, mający w życiu jedną wielką miłość - do syna; inżynier Bijakowski, wywodzący się z miejskiej biedoty budowniczy kolei, robiący karierę i pieniądze; właściciel podupadającego majątku, od którego inżynier kupuje najpierw górkę zawierającą cenną glinę i kamienie, a potem cały folwark; syn Cedzyny Piotr, wykształcony za granicą chemik, który po ciężkiej rozterce rezygnuje z posady w Anglii, powodowany tęsknotą za ojcem i ziemią rodzinną. Dramat zawiązuje się, kiedy Piotr odkrywa, że pieniądze na jego studia szły z oszczędności, jakie poczynił ojciec obniżając chłopom stawkę za pracę.
Bohaterem Siłaczki jest lekarz Piotr Obarecki, który pełen wzniosłych ideałów udaje się na prowincję, żeby pracować wśród ludu. Po kilku latach ideałów i sił już nie ma, jest sybarytyzm, egoizm i nuda małego miasteczka. Dawna wrażliwość powraca na chwilę, kiedy wezwany do umierającej wiejskiej nauczycielki rozpoznaje w niej swoją wielką miłość z czasów studenckich. Stan ten jednak nie trwa długo.
W tytułowym opowiadaniu drugiego tomu upada powstanie styczniowe. Przywódca ostatniego oddziału partyzanckiego, wiozący broń, ma poczucie nieuniknionej i tragicznej w skutkach klęski. Ginie w potyczce z Moskalami. Wtedy pojawia się ubogi chłop, który dobytek trupa i zwłoki koni uznaje za zesłaną mu łaskę niebios. Świadomie przeżywany dramat powstańca i nieświadomy dramat chłopa, o los którego powstaniec walczył, obrazują dramat społeczeństwa ponoszącego skutki wielowiekowego wyzysku i ciemnoty ludu.
Konflikt między szlachtą i ludem wraca niejako odwrócony w opowiadaniu O żołnierzu tułaczu, najważniejszym w tomie Utwory powieściowe (1898). Opublikował go Żeromski po powieści Promień opisującej stagnację prowincjonalnego miasteczka. W pierwszej części opowiadania relacjonuje akcję militarną francuskiej armii republikańskiej, która przedziera się przez Alpy, żeby zaatakować wojsko austriackie. W armii służą polscy chłopi, m.in. Matus Pulut, ceniony żołnierz i dobry kompan. W drugiej części Pulut wraca do rodzinnej wsi, własności dziedzica Opadzkiego, gdzie jako zbiegły chłop pańszczyźniany (a także możliwe źródło fermentu społecznego) zostaje skazany na śmierć przez zwołany naprędce sąd totumfackich dziedzica.
W 1897 opublikował Żeromski powieść Syzyfowe prace, w dużej mierze opartej na własnej biografii. Powieść o zwartej konstrukcji i fabule do dziś jest chętnie czytana. Opisał w niej dzieciństwo i proces dojrzewania szlacheckiego syna, Marcina Borowicza, w rosyjskim systemie edukacji. Edukacja rozpoczyna się w wiejskiej szkole w Owczarach, gdzie głupi i tchórzliwy nauczyciel kształci dzieci metodą bezmyślnego wkuwania, niszcząc wszelkie przejawy inteligencji. W gimnazjum w Klerykowie (którego pierwowzorem były Kielce) obok prymitywnych metod rusyfikacyjnego przymusu stosowane są też subtelniejsze - "uwodzenia" uczniów przez dopuszczanie ich na rosyjskie kulturalne salony czy możliwość nowoczesnej edukacji dzięki zachodniej literaturze tłumaczonej na język rosyjski. Bohater dojrzewa intelektualnie i emocjonalnie dając się kierować sprzecznym naciskom. Powodem obudzenia się uczuć patriotycznych jest nowy uczeń usunięty ze szkół warszawskich (w domyśle - za działalność konspiracyjną), który odkrywa już prawie przekonanym do rosyjskiej kultury kolegom polską poezję romantyczną. Szkolna działalność rusyfikacyjna, choć doraźnie odnosząca sukcesy, w końcu okazuje się pracą Syzyfa.
W 1899 ukazała się powieść Ludzie bezdomni i wywołała burzę. "Książka - czyn" - ogłosił Stanisław Brzozowski. "Zostawił ślad na życiu ówczesnego pokolenia" - podsumował Jan Wiktor głosy, że książka kształtowała poglądy i wybory życiowe młodych ludzi. Za przełomową uznali ją m.in. Adam Grzymała Siedlecki, Tadeusz Boy-Żeleński, Stefania Sempołowska, Maria Dąbrowska, Kazimiera Iłłakowiczówna... Autor zaproponował zupełnie nowy typ powieści: fragmentarycznej, niejednolitej stylistycznie, o zmiennej narracji (m.in. pamiętnik, list, odczyt, dysputa ideowa). Obok fragmentów realistycznych pojawia się patos, ironia, symbolizm, liryzm, obrazy ekspresjonistyczne i naturalistyczne. Taka poetyka będzie odtąd dominowała w pisarstwie Żeromskiego. Akcja powieści rozpoczyna się w Paryżu, przenosi do Warszawy, potem do uzdrowiska Cisy i do Sosnowca. Epizody dzieją się w Szwajcarii i majątku w Kieleckiem, dochodzą echa od zesłańca z Syberii. Bohaterem powieści jest lekarz Tomasz Judym, wywodzący się z warszawskiej biedoty, w której nadal tkwi jego rodzina (m.in. brat Wiktor, działacz robotniczy, który przed prześladowaniami musi uciekać do Szwajcarii). Po pobycie w Paryżu Judym bez powodzenia próbuje praktyki w Warszawie, potem wyjeżdża do uzdrowiska, w którym leczą się i bawią bogaci. Judym walczy o prawo do leczenia biedaków i to w godziwych warunkach. Prowadzi szpital dla biedoty, próbuje wymóc osuszenie stawów, które niszczą klimat uzdrowiska i zatruwają wodę wieśniakom, wygłasza odczyt o warunkach higienicznych, w jakich żyje biedota i możliwościach ich poprawy. Ignorowany, wchodzi w konflikt z "lekarzami bogatych", choć momentami daje się uwieść urokom wygody i elegancji ich życia. Po wyjeździe na Śląsk poznaje kolejne obszary nędzy i wyzysku i postanawia poświęcić życie walce z nimi. Osobnym wątkiem powieści jest miłość Judyma i Joasi Podborskiej, ubogiej nauczycielki, gotowej towarzyszyć mu w pracy na rzecz pokrzywdzonych. Judyma przeraża jednak idylliczna wizja skromnego domku z kwiatami i firaneczkami: obawia się, że stępi to jego wrażliwość i determinację. Rezygnuje zatem z osobistego szczęścia (ten motyw powtarza się w innych powieściach, m.in. w Urodzie życia). Krytycy zauważali słabe psychologiczne uzasadnienie konieczności takiego wyboru, ale docenili jego przesłanie moralne: bezwzględny imperatyw walki ze złem, heroiczny humanizm.
"W dobie napoleońskiej stary świat polski przerodził się w znacznym swoim odłamie na inne zgoła społeczeństwo: na żywy i twórczy organizm, który pod obcym panowaniem zaczął żyć własnym intensywnym życiem i nabierać siły duchowej na całe następne stulecie" - ten właśnie proces chciał przedstawić Żeromski w wielkiej powieści historycznej Popioły (1904). Wykorzystał w niej materiały źródłowe, z którymi zapoznał się w bibliotece rapperswilskiej. Oprócz bohaterów fikcyjnych wprowadził postaci historyczne (Napoleon Bonaparte, książę Józef Poniatowski, generał Jan Henryk Dąbrowski) oraz mnóstwo osób drugoplanowych z różnych warstw społecznych. Trzej główni bohaterowie są "oczami", którymi oglądamy różne fragmenty historii: Legiony Dąbrowskiego i kampania włoska osnute są wokół losów księcia Gintułta, w wyprawie hiszpańskiej uczestniczy Krzysztof Cedro, w wojnie 1809 - Rafał Olbromski. Popioły są wielką panoramą ukazującą w epizodach społeczeństwo polskie, różnorodne jego postawy i poglądy. Zawierają wielką apoteozę walki narodowowyzwoleńczej i ideałów republikańskich, a zarazem obraz koszmarnego zła, jakie niesie za sobą wojna. Powieść jest niejednolita stylistycznie: zawiera obszerne opisy przyrody, drobiazgowe informacje historyczne, szczegółowe sceny batalistyczne, dyskurs filozoficzny. Odznacza się też śmiałą erotyką.
Popioły pomyślane były jako początek wielkiej epopei historycznej. Jej kontynuację stanowiły Iskry przenoszące bohaterów w czas powstania listopadowego. Powieść została jednak skonfiskowana i zniszczona (poza fragmentem Wszystko i nic). Postaci z Popiołów pojawiają się w późniejszych utworach. W Wiernej rzece (1912), dziejącej się podczas powstania styczniowego w dworku Niezdoły, gdzie uboga szlachcianka ukrywa powstańca Józefa Odrowąża, pojawiają się emisariusze Rządu Narodowego z tajnymi dokumentami. Jednym z nich jest Hubert Olbromski, syn Rafała, który uciekając przed Rosjanami powierza depozyt narodowy tytułowej wiernej rzece. Akcja dramatu Turoń (1923) dzieje się w 1846 w dworze Cedrów, do którego przybywają obaj Olbromscy w oczekiwaniu na powstanie narodowe. Dwór zostaje napadnięty przez zrewoltowane chłopstwo pod przywództwem Jakuba Szeli, które zabija Rafała Olbromskiego i Krzysztofa Cedrę.
Po rewolucji
Historia i współczesność nieodmiennie ze sobą związane, konflikty społeczne i konflikty moralne bohaterów, tragizm i uroda życia - to stałe tematy utworów Żeromskiego. Był pisarzem tak płodnym, że trudno wymienić je wszystkie. Cechuje je ogromna różnorodność stylistyczna: legendy historyczne, epopeje, manifesty pisane prozą poetycką, poematy (Aryman mści się 1904, Powieść o Udałym Walgierzu 1905, Słowo o bandosie 1908, Duma o hetmanie 1908, Sen o szpadzie 1905). Także dramaty: romantyczna w formie Róża (1909) - wielki traktat o rewolucji; dramat historyczny Sułkowski (1910); współczesny dramat społeczny Uciekła mi przepióreczka....
Istotną cezurę w pisarstwie Żeromskiego przyniosła rewolucja 1905. Pojawiło się w nim jeszcze więcej pesymizmu, przekonania o nierozwiązywalności problemów społecznych, daremności szlachetnych wysiłków, o dominacji zła.
Takim studium zła jest powieść Dzieje grzechu (1908). Tragiczne dzieje Ewy Pobratymskiej i jej miłości do Łukasza Niepołomskiego interpretowane były przez pryzmat nędzy i obłudy społecznej, co jest częściowo tylko słuszne - brak pieniędzy wpływa na poczynania bohaterów, ale ważniejsza jest ich sfera emocjonalna. Ewa jest osobą egzaltowaną, nieumiarkowaną w uczuciach - zarówno w uniesieniach religijnych, jak i w namiętności i nienawiści, które doprowadzają ją do dzieciobójstwa, związku z bandytami, prostytucji i morderstwa. W pewnym momencie akceptuje własne zło i czuje się przez nie wyzwolona z poczucia winy i powinności moralnych. Problematyka ściśle społeczna pojawia się w części dziejącej się w majątku Bodzanty, właściwie niekoniecznej dla dziejów Ewy, ale potrzebnej dla przedstawienia pewnej utopii. Bodzanta przekształcił swój majątek we własność społeczną, "przerabia chłopów na obywateli", organizuje nowoczesną gospodarkę, szkolnictwo i opiekę zdrowotną, przywraca do normalnego życia upadłe kobiety. Ewa, początkowo zachwycona, porzuca ten raj (który zresztą wkrótce się rozpadnie) na pierwszą wieść o dawnym kochanku, uczestniczy w spisku na jego życie, w końcu ginie w jego obronie.
Wzorcowy porządek społeczny budowany przez bohaterów- idealistów jest także bardzo istotnym (obok wątków obyczajowych i romansowych) elementem trylogii Walka z szatanem (1916-1919, Nawracanie Judasza, Zamieć, Charitas). Rzecz dzieje się przed i w czasie I wojny we Francji, Włoszech, w Galicji i Kongresówce. Autorem licznych projektów reformatorskich jest najpierw młody architekt Ryszard Nienaski, który zdobywa możliwość ich realizacji dzięki odziedziczonym pieniądzom. Nienaski jednak ginie, jego żona umiera, pieniądze dziedziczy ojciec żony Granowski, egoista i sybaryta o kryminalnej przeszłości, który zamierza wykorzystać majątek dla własnych ciemnych interesów. Po wielu perypetiach w oblężonym przez Rosjan dworku przechodzi słabo uzasadnioną psychologicznie przemianę moralną i postanawia zrealizować projekty zięcia. Wskutek denuncjacji demonicznego malarza Śnicy zostaje skazany na powieszenie.
Zatem próby stworzenia sprawiedliwego porządku społecznego oparte na dobrej woli posiadaczy kończą się fiaskiem. Rewolucja, wprawdzie usprawiedliwiona wielowiekową krzywdą ciemnych i ubogich, przynosi zniszczenie fizyczne i moralne, nie dając podstaw do budowy nowego porządku. Rewolucja 1905 nie miała szans na przekształcenie się w ogólnonarodowe powstanie, bo historia postawiła szlacheckich patriotów i lud po dwu stronach barykady. Taki pesymistyczny obraz rzeczywistości wyłania się z utworów Żeromskiego do 1918.
W wolnej Polsce
Odzyskanie niepodległości przyniosło przypływ nadziei. Teraz najlepsze siły narodu mogą zaangażować się nie w walkę zbrojną, lecz w walkę o budowanie porządku społecznego, który zlikwiduje niesprawiedliwość i pozwoli uniknąć grozy rewolucji. Żeromski próbował zaprojektować taki program społeczny i kulturowy (dość niespójny i idealistyczny) w publicystyce (m.in. "Początek świata pracy" i "Organizacja inteligencji narodowej" 1919, "Snobizm i postęp" 1923). Wymarzony ustrój miał być oparty na Sorelowskiej idei syndykalizmu i koncepcjach spółdzielczości Abramowskiego. Klasy posiadające miałyby dobrowolnie zrezygnować z własności prywatnej i organizować kooperatywy przemysłowe i rolne. Pozwolą one zlikwidować nędzę proletariatu miejskiego i wiejskiego, a dobrobyt w połączeniu z pracą edukacyjną urzeczywistnią mit Świętego Proletariusza (Nagi bruk) i chłopa przemienionego w obywatela (Charitas). Żeromski snuje wizję oświaty ludowej zbudowanej na wzorcach pozytywistycznych, kultury wywodzącej się z tradycji narodowej, ale wyselekcjonowanej i dostosowanej do nowych potrzeb (odczyty, spektakle teatralne, inscenizacje klechd i wierzeń ludowych). Taka wizja kultury narodowej uwikłała Żeromskiego w polemiki z literaturą awangardową (Bruno Jasieński, Tadeusz Peiper), która głosiła całkowite zerwanie z tradycją i tworzenie programów odpowiadających nowoczesnej cywilizacji.
Wizja solidaryzmu społecznego zakładała powszechną demokratyczną i społecznikowską postawę klas posiadających i dobrą wolę ludu, który pozwoli sobą kierować i podporządkuje nowym regułom. Zakłada "przeanielenie", co jakby pozostaje w sprzeczności z obecnością zła w świecie, w naturze i człowieku, które tak przenikliwie ukazał w utworach literackich.
Złudzenia (o ile Żeromski rzeczywiście je miał, a nie po prostu rozpaczliwie szukał jakiegoś wyjścia) prędko się skończyły, czego dowodem jest powieść Przedwiośnie (1924). Bohater powieści Cezary Baryka spędza dzieciństwo w Baku, w którym zgodną egzystencję Ormian, Tatarów i Rosjan burzy rewolucja, wyzwalając nienawiść i zniszczenie. Po utracie rodziców Baryka jedzie do Polski, którą zna tylko z ich opowieści; Polski sprawiedliwości, piękna i "szklanych domów". Od momentu przekroczenia granicy mit upada. Baryka bierze udział w wojnie bolszewickiej 1920. Spędza pewien czas w Nawłoci, majątku rodziny przyjaciela, gdzie ulega urokowi sielskiego świata dworków szlacheckich, choć dostrzega też obok czworaki. Po powrocie do Warszawy znajduje się pod wpływem wysokiego polityka Szymona Gajowca i jako jego sekretarz może obejrzeć rzeczywistość polskiego parlamentu: egoizm, prywatę , kłótliwość i brak wizji politycznej. Z kolei wśród kolegów socjalistów razi go demagogia i zacietrzewienie ideologiczne. Przeciw nim wytacza reformatorskie argumenty Gajowca, przeciwko Gajowcowi - argumenty ruchu robotniczego. W zakończeniu przyłącza się do socjalistycznej demonstracji. Nie znaczy to jednak, jak interpretowała powieść część prawicowej krytyki, że autor popierał rewolucję. On ostrzegał, że jeśli organicznikowskie działania Gajowca, utrudniane na dodatek przez innych polityków, będą przynosić tak mierne efekty, koszmarne widmo rewolucji może stać się rzeczywistością.
Żeromski nie znajdował jednoznacznych odpowiedzi, bo takich nie było. Jednak pytania, jakie zadawał, miały zasadniczą doniosłość dla jego pokolenia. Był pisarzem wymagającym wobec czytelników, angażując ich emocjonalnie w najważniejsze dylematy epoki. W nowej formie powieściowej stworzył nowy typ bohatera. W jego książkach człowiek jest mocno osadzony w historii i społeczeństwie, uwikłany - ale nie zdeterminowany. Dziedziną wolności są jego wybory moralne. Granica między dobrem a złem jest nakreślona wyraźnie, a wybór uznany za dobry wymaga bezwzględnego zaangażowania. I ten rygoryzm moralny przemówił do pokolenia, które odzyskało niepodległość i czuło się odpowiedzialne za kształt nowego państwa. Przemówił nie tylko do inteligencji. Potwierdzały to ówczesne badania czytelnictwa. Przykład: w 1926 przeprowadzono ankietę w Związku Zawodowym Kolejarzy, pytając o ulubionego pisarza. Żeromski zajął w niej bezwzględne pierwsze miejsce - 60 głosów na 114 respondentów. (Miejsce drugie zajął Sienkiewicz ilością 32 głosów.) W tym samym roku znana oficyna wydawnicza Mortkowicza rozpoczęła wydawanie wszystkich utworów Żeromskiego w taniej serii kieszonkowej po1,50 zł za tom i rozchodziły się one doskonale. Utwory Żeromskiego przekładane były na kilkanaście języków, wiele trafiło na scenę. Powstały też liczne filmy: Syzyfowe prace (2000 reż. Paweł Komorowski), Popioły (1965 reż. Andrzej Wajda), Wierna rzeka (1923 reż. Edward Puchalski - pt. Rok 1863, 1936 reż. Leonard Buczkowski), Dzieje grzechu (1918 reż. Antoni Bednarczyk, 1933 reż. Henryk Szaro, 1975 reż. Walerian Borowczyk), Przedwiośnie (1929 reż. Henryk Szaro, 2000 reż. Filip Bajon).
Autor: Halina Floryńska-Lalewicz, grudzień 2006.