Urodził się 27 lutego 1919 roku w Krakowie, zmarł 3 marca 1994 roku w Wiedniu. W latach 1934-37 kształcił się u Artura Malawskiego w grze na skrzypcach, teorii muzyki oraz podstawach kompozycji. W roku 1937 podjął także studia w dziedzinie muzykologii i filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Pod koniec lat 30. w związku z narastającym zagrożeniem agresją ze strony III Rzeszy rodzina kompozytora podjęła decyzję o wyjeździe do Lwowa. W 1939 roku Haubenstock-Ramati rozpoczął studia w Państwowym Lwowskim Konserwatorium im. Mykoły Łysenki w dziedzinie kompozycji i dyrygentury pod kierunkiem Józefa Kofflera, Tadeusza Zygfryda Kasserna, Seweryna Barbaga i Adama Sołtysa. W 1941 roku został aresztowany przez sowieckie władze, przebywał w więzieniach w Odessie i Tomsku. Po ogłoszeniu amnestii w 1942 roku wstąpił do Armii Polskiej organizowanej pod dowództwem gen. Władysława Andersa i uzyskał przydział do orkiestry tworzonej w ramach struktury armii, w której miał grać na skrzypcach i skrzydłówce. Zachorował jednak na tyfus, po powrocie do zdrowia udało mu się przedostać dodatkowym transportem przez Persję i Bagdad do Palestyny.
Po wojnie wrócił do Krakowa, gdzie poznał swoją przyszłą żonę, Emilię. Od 1948 roku pełnił funkcję sekretarza redakcji "Ruchu Muzycznego" oraz kierownika redakcji muzycznej w rozgłośni Polskiego Radia. Sprzeciwiał się państwowej polityce ograniczającej swobodę artystyczną twórców, w związku z czym podjął decyzję o wyjeździe do Izraela. Osiadł w Tel Awiwie, gdzie powierzono mu zadanie utworzenia, a następnie kierowania Państwową Biblioteką Muzyczną. W latach 1954-56 pracował również w Akademii Muzycznej w Tel Awiwie jako nauczyciel kompozycji, także w zakresie muzyki elektronicznej. W roku 1955 odniósł pierwszy poważny sukces kompozytorski dzięki prawykonaniu kompozycji "Recitativo ed aria (Konzert für Cembalo und Orchester)" podczas Donaueschinger Musiktage.
W 1957 roku uzyskał sześciomiesięczne stypendium na studia w Paryżu. Pobyt we Francji pozwolił mu na dalsze rozwijanie warsztatu w nowych obszarach twórczości – pracował w studiu muzyki konkretnej Pierre’a Schaeffera – oraz na nawiązanie cennych artystycznych znajomości, m.in. z Pierre’m Boulezem i Aleksandrem Calderem. Tego samego roku podczas Internationale Gesellschaft für Neue Musik w Zurychu, na którym wykonano jego kompozycję "Recitativo ed aria", poznał pracownika Universal Edition Alfreda Schlee. Schlee zaprosił Haubenstocka-Ramatiego do Wiednia i zaproponował mu pracę w wydawnictwie. Kompozytor wyjechał do Austrii we wrześniu 1957 roku i jeszcze tego samego roku przyjął funkcję lektora w Universal Edition. W 1960 roku otrzymał austriackie obywatelstwo.
„Dzięki swym muzycznym i graficznym uzdolnieniom był on szczególnie predestynowany do tworzenia nowych reguł w zakresie graficznego kształtu partytury, szczególnie tych, które ułatwiały czytanie nowej muzyki” – wspominał Alfred Schlee.
Roman Haubenstock Ramati w latach 1973-89 pracował jako profesor kompozycji w Hochschule für Musik und darstellende Kunst w Wiedniu. Do grona jego uczniów należeli m.in. Beat Furrer, Peter Ablinger, Paweł Szymański i Bronisław Kazimierz Przybylski. W latach 1976-86 pełnił także funkcję kierownika Instytutu Elektroakustyki i Muzyki Instrumentalnej utworzonego przy wiedeńskiej uczelni. Działalność pedagogiczną uprawiał również podczas międzynarodowych kursów kompozycji, m.in. w Darmstadt (1964, 1965), Bilthoven (1967), Buenos Aires (1968), Sztokholmie (1969), Tel Awiwie (1967-72) i San Francisco (1972). W 1959 roku zorganizował pierwszą wystawę grafik muzycznych w Donaueschingen.
W 1977 roku został uhonorowany Preis der Stadt Wien za wybitne zasługi dla muzyki austriackiej oraz Preis des Musikprotokolls Graz, a w 1981 roku otrzymał prestiżową Große Österreichische Staatspreis für Musik. W roku 1990 pełnił funkcję prezydenta festiwalu Klangforum Wien.
Charakterystyka twórczości
Wczesne utwory Romana Haubenstocka-Ramatiego świadczą o fascynacji kompozytora osiągnięciami drugiej szkoły wiedeńskiej, którą tworzyli Arnold Schönberg, Alban Berg i Anton Webern. Z muzyką Antona Weberna zapoznał się jeszcze w Krakowie w 1938 roku, zaś wnikliwe studia nad techniką dwunastodźwiękową umożliwiła mu dalsza kompozytorska edukacja pod kierunkiem pierwszego polskiego dodekafonisty Józefa Kofflera we Lwowie. Pierwszy wydany utwór Haubenstocka-Ramatiego to skomponowane w Krakowie w 1949 roku "Ricercari" na trio smyczkowe utrzymane w technice serialnej. Za jeden z przełomowych momentów w twórczości kompozytora uznaje się rok 1950, czyli początek jego pobytu w Izraelu. Kontakt z muzyką pozaeuropejską zaowocował wyjątkową kompozycją "Bénédictions (Blessings)", w której kompozytor wykorzystuje modele melodyczne hinduskiej ragi i arabskiego makamu oraz elementy śpiewu bizantyjskiego i żydowskiego śpiewu kantorów. Utwór oparty jest jednocześnie na dwunastodźwiękowej serii, co czyni "Blessings", zgodnie z zamierzeniem autora, syntezą „zaawansowanych środków konstrukcyjnych muzyki współczesnej z zasadami orientalnej estetyki”.
Haubenstock-Ramati już od wczesnych lat 50. poszukiwał nowych rozwiązań w zakresie muzycznej formy. Ważnym źródłem inspiracji dla jego eksperymentów na tym polu stały się kinetyczne rzeźby Aleksandra Caldera, którego kompozytor poznał w trakcie pobytu na stypendium w Paryżu. Haubenstock-Ramati przejął od Caldera ideę formy mobilnej, którą po raz pierwszy zrealizował w kompozycji "Interpolation" z 1958 roku. Dzieło to przeznaczone jest na jeden, dwa lub trzy flety i umożliwia wykonawcom samodzielne kształtowanie partii instrumentalnych z krótkich struktur melodycznych. Kształt i połączenia tych struktur zostały ściśle określone przez kompozytora, do zadania wykonawców należy wybór jednej z wielu możliwych ścieżek porządkujących przebieg własnego głosu w utworze. Istotą formy mobilnej jest wariabilność, czyli mnogość wariantów jej realizacji. Haubenstock-Ramati w swoich kolejnych utworach realizował różne odmiany formy mobilnej, np. w cyklu "Multiple" wariabilność dotyczy jedynie obsady.
Poszukiwanie graficznego ujęcia dla formy mobilnej było dla kompozytora źródłem wielu nowatorskich rozwiązań w zakresie notacji muzycznej. W partyturach dzieł Haubenstocka-Ramatiego stopniowo zwiększał się stopień obecności elementów graficznych aż do stadium, w którym aspekt wizualny związany z zapisem idei muzycznej zaczął stanowić pełnoprawny element dzieła. W grafice muzycznej dokonała się swoista synteza muzyki i malarstwa. Zarówno przebieg muzyczny jak i forma utworu w coraz większym stopniu zależą od pomysłowości wykonawców w zakresie interpretacji graficznych symboli. W grafikach muzycznych Romana Haubenstocka-Ramatiego widać inspirację abstrakcyjnym malarstwem, a także techniką kolażu.
– Graficzna notacja Haubenstocka należy do najlepszych osiągnięć gatunku – pisał o kompozytorze Erhard Karkoschka. – Żaden inny kompozytor nie stworzył tak bogatego spektrum odmian formy mobilnej.
Istotną inspirację dla twórczości Romana Haubenstocka-Ramatiego stanowiły również dzieła literackie Jamesa Joyce’a (cykl grafik muzycznych "Poetics I" i "Poetics II" oraz poemat choreograficzny "Ulysses, Szenen einer Wanderung"), Samuela Becketta ("Credentials or Think, think Lucky", anty-opera "Comedie") oraz Franza Kafki (opera "Ameryka").
Wybrane kompozycje
- Trio smyczkowe nr 1 'Ricercari' (1948)
- Bénédictions (Blessings) na sopran (wokaliza) i 9 instrumentów (1951)
- Recitativo ed aria (Konzert für Cembalo und Orchester) (1954)
- Studie in Form, grafika (1954)
- Papageno's Pocket-Size, koncert na dzwonki i orkiestrę (1956)
- Les Symphonies de timbres na orkiestrę (1957)
- Chants et prismes na orkiestrę (1957)
- Exerque pour une symphonie na taśmę (1957)
- Passacaille na taśmę (1957)
- Chanson populaire na taśmę (1957)
- L'amen de verre na taśmę (1957)
- Ständchen sur le nom de Heinrich Strobel na orkiestrę (1958)
- Petite musique de nuit, mobile na orkiestrę (1958)
- Séquences [wersja I] na skrzypce i orkiestrę podzieloną na 4 grupy (1958)
- Interpolation, mobile na flet (1, 2 lub 3 flety lub też nagrania na taśmie) (1958)
- Liaisons, mobile na wibrafon i marimbafon dla 1 wykonawcy i taśmę lub dla 2 wykonawców (1958)
- Séquences [wersja II] na skrzypce i na orkiestrę kameralną (1958-88)
- Décisions, 10 grafik muzycznych na nieokreślone źródła dźwięku (1959-71)
- Jeux 6, mobile dla 6 perkusistów (1960)
- Credentials or 'Think, Think Lucky' na głos (głos mówiony) i 8 instrumentalistów (1960)
- Mobile for Shakespeare na głos i 6 instrumentalistów (1960)
- Twice for Cathy na głos i taśmę (1960)
- Prosa-Texte [wersja I] na 4 chóry recytujące (1962)
- Prosa-Texte [wersja II] na 2 chóry recytujące i 2 plany na taśmie (1962)
- Prosa-Texte [wersja III] na chór recytujący i 3 plany na taśmie (1962)
- Vermutungen über ein dunkles Haus na 3 orkiestry, z tego dwie na uprzednio przygotowanej taśmie (1962-63)
- Amerika, opera w 2 częściach wg Franza Kafki (1962-64)
- Jeux 2, mobile dla 2 perkusistów (1965)
- Rounds dla 6 wykonawców (1965)
- Multiple 1 na 2 instrumenty smyczkowe ad libitum (1965)
- Multiple 2 na 3 instrumenty smyczkowe, 2 dęte drewniane i 2 dęte blaszane ad libitum (1965)
- Multiple 3 na 2 instrumenty smyczkowe, 2 dęte drewniane i 2 dęte blaszane ad libitum (1965)
- Multiple 4 na 1 instrument dęty drewniany i 1 dęty blaszany ad libitum (1965)
- Multiple 5 na 1 instrument smyczkowy i 1 dęty drewniany ad libitum (1965)
- Multiple 6 na 1 instrument smyczkowy i 1 dęty blaszany ad libitum (1965)
- Klavierstücke I na fortepian (1965)
- Alone 1, grafika na nieokreślony niski instrument i perkusję ad libitum (1965)
- Jeux 4, mobile dla 4 perkusistów (1966)
- Tableau I na orkiestrę (1967)
- Psalm na orkiestrę (1967)
- Symphonie "K" na orkiestrę (1967)
- Comédie, anty-opera w jednym akcie wg Samuela Becketta (1967)
- Catch 1 na 1 lub 2 klawesyny (1968)
- Catch 2 na 1 lub 2 fortepiany (1968)
- Divertimento, collage tekstowy kompozytora wg Platona i innych, dla aktorów, tancerzy i (lub) mimów, 2 perkusistów, taśmę lub live electronics ad libitum (1968)
- Alone 2, grafika na zespół (1969)
- Batterie, grafika na perkusję (1969)
- Describe na głos i fortepian (1969)
- Tableau II na orkiestrę (1970)
- Ludus musicalis, 12 modeli dla grup młodych muzyków i dla orkiestr szkolnych (1970)
- Madrigal na 4-głosowy chór mieszany a cappella (1970)
- Tableau III na orkiestrę (1971)
- Multiple 7 na trąbkę i wiolonczelę (1971)
- Konstellationen - mixed media, 25 arkuszy grafiki (1971)
- In memoriam Igor Strawinsky, grafika na nieokreślony instrument (1971)
- Chorographie I na 3 chóry a cappella (1971)
- Act-if, grafika na zespół (1971)
- Discours, grafika na gitarę i głos mówiony (1972)
- Duo, grafika na gitarę i perkusję (1972)
- Kreise, grafika na głos mówiony i perkusję (1972)
- La sonnambula, grafika na śpiew mówiony i gitarę ad libitum (1972)
- Frame, grafika na gitarę solo (1972)
- Kammermusik na orkiestrę (1972)
- Poetics I für James Joyce. The Moon Is Still Blue, grafika na zespół (1972)
- Poetics II für James Joyce. Speload Mc, grafika na zespół (1972)
- Solo, grafika na dowolny instrument strunowy (1972)
- Concerto a tre na fortepian, puzon i perkusję (1973)
- Kwartet smyczkowy nr 1 (1973)
- Hexachord 1 i 2 na 1 lub 2 gitary (1973)
- Shapes 1 na organy (1973)
- Shapes 2 na organy, fortepian, klawesyn i czelestę dla 1, 2 lub 4 wykonawców (1973)
- Pour piano, grafika (1973)
- Sonans, grafika na zespół wokalny i taśmę lub live electronics ad libitum (1973)
- Musik für 12 Instrumente (1974)
- Concerto per archi (1975)
- Sonata wiolonczelowa (1975)
- Endless dla 7 wykonawców (1975)
- Chordophonie 1, mobile na klawesyn (1976)
- Chordophonie 2, mobile na klawikord (1976)
- Symphonien na orkiestrę (1977)
- Kwartet smyczkowy nr 2 (1977)
- Song na perkusję (1978)
- Self I na klarnet basowy (lub klarnet) i live electronics (1978)
- Self II na saksofon altowy i live electronics (1978)
- Polyphonien na 1-4 orkiestry lub orkiestrę z towarzyszeniem taśmy (1978)
- Ulysses. Scenen einer Wanderung, balet - 12 obrazów na taśmę (1979)
- Nocturnes I na orkiestrę (1981)
- Nocturnes II na orkiestrę (1982)
- Ohne Titel, grafika na organy (1983)
- Sonate für Klavier (1983)
- Musik für zwei Klaviere (1983-84)
- Cantando dla 6 wykonawców (1984)
- Mirrors/Miroirs I, mobile na 16 fortepianów (1984)
- Mirrors/Miroirs II, mobile na 8 fortepianów (1984)
- Mirrors/Miroirs III, mobile na 6 fortepianów (1984)
- Schlossbergmusik, instalacja dźwiękowa (1984)
- Nocturnes III na orkiestrę (1985)
- Trio smyczkowe nr 2 (1985)
- Enchaîné na kwartet saksofonowy (1985)
- Für Kandinsky, trio na flet, obój i klarnet (1985)
- Sottovoce na orkiestrę kameralną (1986)
- Trio (Enchaîné II) na flet, obój i fortepian (1986)
- Imaginaire na orkiestrę (1986-87)
- Zeichen für S.B., grafika na solistów i orkiestrę instrumentów szarpanych (1987)
- Beaubourg musique na orkiestrę kameralną (1988)
- Cathédrale I na harfę solo (1988)
- Cathédrale II, mobile na 2-16 harf (1988)
- Extensions na 1 lub 2 marimby (1988)
- For Boguslaw Schaeffer na flety, akordeon, perkusję, instrument klawiszowy i komputer (1989)
- Deux préludes na gitarę (1989)
- Invocations na orkiestrę kameralną (1990)
- Pluriel [wersja I], mobile na 2 skrzypiec, altówkę i wiolonczelę (1991)
- Pluriel [wersja II], mobile na skrzypce, altówkę i wiolonczelę (1991)
- Pluriel [wersja III], mobile na skrzypce i altówkę (1991)
- Pluriel [wersja IV], mobile na skrzypce i wiolonczelę (1991)
- Pluriel [wersja V], mobile na altówkę i wiolonczelę (1991)
- Tenebrae na taśmę (1991)
- Tenebrae II na taśmę i fortepian (1991)
- Adagio I na taśmę (1991)
- Adagio II na saksofon i taśmę (1991)
- Morendo na taśmę (1991)
- Morendo II na flet i taśmę (1991)
- Unruhiges Wohnen, balet (1991-92)
- Nouvoletta I, mobile na flet, fortepian, perkusję i wiolonczelę (1992)
- Nouvoletta II, mobile na flet, fortepian, perkusję i wiolonczelę (1992)
- Nouvoletta III, mobile na flet, harfę, perkusję i czelestę (lub klawesyn) (1992)
- Nouvoletta IV, mobile na flet, perkusję, wiolonczelę i czelestę (lub klawesyn) (1992)
- Nouvoletta V, mobile na flet, wiolonczelę i perkusję (1992)
- Nouvoletta VI, mobile na flet, perkusję i czelestę (lub klawesyn) (1992)
- Nouvoletta VII, mobile na wiolonczelę, perkusję i czelestę (lub klawesyn) (1992)
- Equilibre na zespół kameralny (1993)
Bibliografia
Ewa Kowalska-Zając, „Oblicza awangardy. Roman Haubenstock-Ramati”, Łódź 2000.
Bogusław Schaeffer, „Roman Haubenstock Ramati” w: Encyklopedia Muzyczna PWM, red. Elżbieta Dziębowska, Kraków 1993.
Autor: Agnieszka Grzybowska, czerwiec 2016.
