Ponad 30-letnia działalność zawodowa Macieja Englerta związana jest przede wszystkim ze stołecznym Teatrem Współczesnym. W latach 1968-1975 był jego aktorem i reżyserem, w latach 1979-1981 zastępcą dyrektora, a od 1981 jest dyrektorem tejże sceny. W latach 1992–93 był członkiem Rady ds. Kultury przy Prezydencie Rzeczypospolitej Polskiej.
Maciej Englert ukończył Wydział Aktorski Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie (1967). W 1968 zaczął występować na scenie Teatru Współczesnego. Jego pierwszą rolą był Chłopiec/Leśniczy w "Dwóch teatrach" Jerzego Szaniawskiego w reżyserii Erwina Axera (1968), u którego wystąpił następnie m.in.: w "Marii Stuart" Fryderyka Schillera (1969), "Macbetcie" Eugene'a Ionesco (1972) i "Rzeczy listopadowej" Ernesta Brylla (1975). Grał także w przedstawieniach Jerzego Kreczmara, m.in.: "Wielkim człowieku do małych interesów" Aleksandra Fredry (1968), "Metrze" LeRoi Jonesa (1969) i "Coctail Party" Thomasa Stearnsa Eliota (1971). Występował w filmach kinowych, m.in.: "Diable" Andrzeja Żuławskiego (1972) i "Palcu Bożym" Antoniego Krauzego (1972). Ale jak sam stwierdził: "Zawodu aktora nigdy nie traktowałem poważnie. Zawsze myślałem o sobie jako o reżyserze" ("Teatr" 1990, nr 8).
Studia reżyserskie rozpoczął zaraz po ukończeniu szkoły teatralnej. Po dwóch latach je porzucił. Mistrzem jego warsztatu reżyserskiego został ówczesny dyrektor Teatru Współczesnego Erwin Axer, który szybko umożliwił młodemu aktorowi realizację pierwszych przedstawień. Axer wspominał w "Rzeczpospolitej":
Zwróciłem uwagę na Macieja Englerta, kiedy poprawił i ustawił scenę pojedynku w "Marii Stuart", którą robiłem we Współczesnym. Załatwił ten drobiazg w sposób zuchwały i skuteczn, dowodząc tym, że ma siłę przebicia.
Pierwszym przedstawieniem Englerta wyreżyserowanym na zawodowej scenie był tekst "Iskrą tylko..." Zbigniewa Jerzyny w warszawskim Teatrze Dramatycznym (1971). Na scenie Teatru Współczesnego jako reżyser zadebiutował "Litością Boga" Jeana Cau (1972).
W 1974 zrealizował gościnnie w Szczecinie "Awans" Edwarda Redlińskiego. Sztuka odniosła sukces, a Englertowi zaproponowano objęcie tamtejszej sceny. Został najmłodszym dyrektorem teatralnym w Polsce. Teatr Współczesny w Szczecinie prowadził w latach 1976-1979. Najżywiej komentowanym spektaklem, który zrealizował na deskach tego teatru, było "Wyzwolenie" Stanisława Wyspiańskiego (1978). Choć odszedł daleko od ducha dramatu, przedstawienie było, jak pisała Bożena Frankowska, "zrobione sprawnie, nawet efektownie, ma wartkie tempo, szereg sugestywnych scen, porządnie wykonanych" ("Teatr" 1978, nr 18).
Po powrocie do Warszawy Englert wystawił w Teatrze Współczesnym m.in. "Kurkę wodną" Witkacego (1980) i "Kobietę" Edwarda Bonda (1980). W 1981 przyjął propozycję Axera i został dyrektorem Teatru Współczesnego, który prowadzi do dzisiaj. Styl jego pracy reżyserskiej w "Teatrze" opisywała Elżbieta Baniewicz:
Maciej Englert nie jest reżyserem, który poszukuje efektownych pomysłów, by eksponować siebie, wydaje się cenić fachowość i rzemiosło bardziej niż sięganie po tytuł kreatora. Wychowany w Teatrze Współczesnym zdaje się kontynuować zasady swojego poprzednika, Erwina Axera.
Sam twórca także przyznawał, że reżyseria
nie jest tylko sprawą natchnienia, ale też pewnego kunsztu rzemieślniczego.
Takie też, warsztatowo nienaganne i klarowne w idei, są jego inscenizacje, jak np. zrealizowane w 1985 we własnym przekładzie "Trzy siostry" Antoniego Czechowa z Katarzyną Figurą, Mają Komorowską i Martą Lipińską czy "Kolacja na cztery ręce" Paula Barza (1986) z Czesławem Wołłejką i Mariuszem Dmochowskim, którą można było, jak pisała w "Teatrze" Barbara Osterloff
polecić każdemu, kto lubi rzemiosło teatralne na dobrym poziomie.
Sukcesem artystycznym reżysera stał się spektakl "Mistrz i Małgorzata" według Michaiła Bułhakowa z 1987 roku. Englert stworzył żywą, iskrzącą się scenicznymi pomysłami inscenizację, z powodzeniem wydobywając realistyczny i metafizyczny plan powieści. Spoiwem całości była w jego interpretacji postać Wolanda, w którą wcielił się Krzysztof Wakuliński. Adam Krzemiński pisał w "Dialogu", że Szatan
jest chirurgiem tego chorego na skundlenie i zastraszenie towarzystwa (by nie rzec społeczeństwa), a zarazem ironicznym arystokratą, który bawi się tym, co widzi, ale też nadaje głębsze znaczenie żartom.
Reżyserską zasługą Englerta jest umiejętne prowadzenie wybitnych indywidualności aktorskich, które w jego przedstawieniach świetnie sprawdzają się również w grze zespołowej. Tak było np. w "Martwych duszach" Mikołaja Gogola (1995) ze świetną galerią Gogolowskich typów w wykonaniu Marty Lipińskiej, Bronisława Pawlika, Zbigniewa Zapasiewicza, czy "Naszym mieście" Thorntona Wildera (1998) – przedstawieniu, jak pisał Janusz R. Kowalczyk w "Rzeczpospolitej", "zrealizowanym z widocznym pietyzmem dla dramatu. Ale i niezwykłą pomysłowością" z wybitną rolą Zbigniewa Zapasiewicza jako Reżysera. Ostatnio Englert sięgnął do repertuaru współczesnego. Wystawił liryczną komedię "Namiętna kobieta" Kay Mellor (2003) ze świetną, niemal farsowo poprowadzoną główną rolą Marty Lipińskiej. Pokazał też "Porucznika z Inishmore" Martina McDonagha (2003) – ociekającą krwią farsę rozgrywającą się na irlandzkiej prowincji, gdzie o okrucieństwach mówi się z dystansem i ironią. Potem przyszedł czas na dwa współczesne teksty z dramaturgii rosyjskiej – groteskowy "Transfer" Maksyma Kuroczkina (2005) i czarną komedię "Udając ofiarę" Olega i Władimira Presniakowów (2006). O "Transferze" pisała dla "Gazety Wyborczej" Joanna Derkaczew:
Englert i Kuroczkin prześcigają się w złośliwościach wobec rodzaju ludzkiego. Reżyser prezentuje menażerię komicznych typów, dla których "przykazanie to wyzwanie". Cudzołóstwo? Ależ proszę! Łapówka? Dlaczego nie? Galerię potworności zamykają dziewczynka z horroru rodem i dobrotliwa staruszka upiorek (Danuta Szaflarska). Aż wstyd pomyśleć, z jakim zachwytem ogląda się te kanalie.
Wyreżyserował także "Napis" Geralda Sibleyrasa (2006). Zachowując pozory zadowolonego z siebie mieszczańskiego realistycznego teatru, skonstruował przedstawienie diagnozujące stan naszego języka, znaczenie słowa i siłę mediów. Powrócił do ważnej dla Teatru Współczesnego dramaturgii Sławomira Mrożka przygotowując jednoaktówki – "Czarowną noc" i "Męczeństwo Piotra Ohey'a" (2004). Jedną z najgłośniejszych jego realizacji ostatniej dekady jest "Proces" Franza Kafki ze świetną rolą Borysa Szyca jako Józefa K. (2008). Tomasz Miłkowski pisał w "Przeglądzie":
Englert nie dziwaczy, ale odtwarza duchowe uplątanie bohatera, wnika w sytuację jednostki uzależnionej wieloma nićmi od sądu (...). Najważniejsze, że ten spektakl daje rozmaite impulsy, kieruje tropy w różne kierunki.
Englert ma w swoim dorobku również kilkanaście pozycji zrealizowanych w Teatrze Telewizji. Przygotował, między innymi, "Podróż do Moskwy" Jerzego Stefana Stawińskiego (1999), "Tango" Sławomira Mrożka (1999) oraz "Pieniądze innych ludzi" Jerry'ego Sternera (2001) oraz dwa spektakle w różny sposób poruszające problem tożsamości człowieka – "Kąpielisko Ostrów" Pawła Huellego (2003) i "Wniebowstąpienie" na podstawie powieści Tadeusza Konwickiego (2005, wersja teatralna spektaklu – 2002, Teatr Współczesny w Warszawie). Jest także autorem pierwszej realizacji telewizyjnej "Rozmów z katem" Kazimierza Moczarskiego (2006). W 2010 wyreżyserował jeszcze "Namiętną kobietę" Kay Mellor z Martą Lipińską i Piotrem Adamczykiem w głównych rolach.
W 2011 zrealizował "Księżyc i magnolie" Rona Hutchinsona o rzekomych kulisach powstawania jednej z pereł kina światowego – "Przeminęło z wiatrem". Filip Przedpełski pisał w "Newsweeku":
Przezabawna komedia odsłania jedną z największych tajemnic złotej ery Hollywood i pokazuje, że filmowy hit numer jeden lat 30. nie powstałby bez udziału trzech genialnych desperatów: znerwicowanego producenta Davida O. Selznicka oraz zatrudnionych w ostatniej chwili reżysera Victora Fleminga i nieznającego powieści Margaret Mitchell scenarzysty Bena Hechta. Dobra obsada (Andrzej Zieliński, Sławomir Orzechowski, Leon Charewicz, Marta Lipińska), świetne dialogi i kupa śmiechu. Komedia na piątkę.
Następnie reżyser powrócił do absolutnej klasyki, wystawiając "Hamleta" Szekspira w 2012 roku z Borysem Szycem w roli tytułowej. Realizacja podzieliła grono krytyków, a Magdalena Godlewska tak pisała dla "Dziennika Teatralnego":
Korzystając z przekładu Józefa Paszkowskiego, reżyser zaserwował widzom unowocześnioną i nieco nonszalancką wersję sztuki. Motywem przewodnim spektaklu jest wątek niewyjaśnionej śmierci króla Danii. (…) Na początku spektakl jest momentami nużący, jednak z rozwojem akcji dynamizm gry aktorskiej nie pozwala ani na chwilę oderwać wzroku od przedstawienia. Obsadzenie Borysa Szyca w roli Hamleta z początku wydaje się ryzykownym posunięciem, lecz z każdą minutą trwania przedstawienia okazuje się doskonałym wyborem.
Kolejnymi spektaklami wystawionymi na stołecznej scenie były "Taniec albatrosa" Geralda Sibleyrasa (2014) oraz "Niepoprawni (Fantazy)" Juliusza Słowackiego.
Ważniejsze nagrody i wyróżnienia:
- 1974 – Nagroda Młodych im. Hugona Morycińskiego na 16. Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu za reżyserię "Awansu" Edwarda Redlińskiego w Teatrze Dramatycznym w Szczecinie;
- 1976 – wyróżnienie za reżyserię "Makbeta" Szekspira w Teatrze Współczesnym w Szczecinie na 18. Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu;
- 1977 – Nagroda Wojewódzka miasta Szczecin za preferowanie repertuaru współczesnego i osiągnięcia reżyserskie, Nagroda tygodnika "Przyjaźń" za reżyserię sztuki "Największa świętość" Iona Druce w Teatrze Współczesnym w Warszawie, wyróżnienie za inscenizację "Farsy mrocznych" Michela de Ghelderode w Teatrze Współczesnym w Szczecinie na 19. Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu;
- 1978 – Srebrny Krzyż Zasługi, Nagroda im. Konrada Swinarskiego a reżyserię przedstawienia "Największa świętość" Iona Drucego w Teatrze Współczesnym w Warszawie, nagroda dziennikarzy za interpretację sceniczną II aktu "Wyzwolenia" Stanisława Wyspiańskiego w Teatrze Współczesnym w Szczecinie na 20. Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu, nagroda za reżyserię "Największej świętości" Iona Druce w Teatrze Współczesnym w Warszawie na 17. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych, Bursztynowy Pierścień - nagroda plebiscytu teatralnego "Kuriera Szczecińskiego";
- 1978 – Zasłużony Działacz Kultury;
- 1979 – Gryf Pomorski;
- 1987 – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, Nagroda Ministra Kultury i Sztuki za wybitne osiągnięcia artystyczne, w szczególności za adaptację i reżyserię spektaklu "Mistrz i Małgorzata" Michaiła Bułhakowa w Teatrze Współczesnym w Warszawie;
- 1988 – nagroda indywidualna I stopnia "Trybuny Ludu" za osiągnięcia w dziedzinie reżyserii, a w szczególności za spektakl "Mistrz i Małgorzata" Michaiła Bułhakowa z Teatru Współczesnego w Warszawie; Nagroda tygodnika "Przyjaźń" za reżyserię przedstawienia "Mistrz i Małgorzata" w Teatrze Współczesnym w Warszawie;
- 1989 – Dyplom Honorowy Ministra Spraw Zagranicznych za upowszechnianie kultury polskiej za granicą;
- 1993 – nagroda publiczności dla spektaklu "Najlepsi z przyjaciół" Hugh Whitemore'a na 32. Rzeszowskich Spotkaniach Teatralnych;
- 2001 – III miejsce w plebiscycie publiczności na najlepszy spektakl Spotkań dla "Odwrotu" Williama Nicholsona na 40. Rzeszowskich Spotkaniach Teatralnych;
- 2002 – nagroda specjalna pozaregulaminowa za udaną kontynuację tradycji Teatru Telewizji w spektaklu "Pieniądze innych ludzi" Jerry'ego Sternera na 2. Krajowym Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Telewizji "Dwa Teatry" w Sopocie; tytuł najprzyjemniejszego przedstawienia dla "Odwrotu" Williama Nicholsona z Teatru Współczesnego w Warszawie na 8. Festiwalu Sztuk Przyjemnych w Łodzi;
- 2003 – nagroda za reżyserię spektaklu "Wniebowstąpienie" Tadeusza Konwickiego w Teatrze Współczesnym w Warszawie na 9. Ogólnopolskim Konkursie na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej w Warszawie;
- 2004 – nagroda za reżyserię spektaklu "Kąpielisko Ostrów" Pawła Huellego na 4. Festiwalu Teatru Polskiego Radia I Teatru Telewizji Polskiej "Dwa Teatry" w Sopocie;
- 2005 – nagroda za reżyserię spektaklu "Wniebowstąpienie" Tadeusza Konwickiego na 5. Festiwalu Teatru Polskiego Radia I Teatru Telewizji Polskiej "Dwa Teatry" w Sopocie;
- 2007 – nagroda za reżyserię spektaklu "Rozmowy z katem" Kazimierza Moczarskiego na 7. Festiwalu Teatru Polskiego Radia I Teatru Telewizji Polskiej "Dwa Teatry" w Sopocie;
- 2009 – Feliks Warszawski za najlepszą reżyserię - nagroda za spektakl "To idzie młodość" w Teatrze Współczesnym;
- 2010 – Złoty Medal Gloria Artis – Zasłużony Kulturze;
- 2011 – Nagroda dla najlepszego spektaklu oraz nagroda za reżyserię za spektakl "Skarpetki opus 124" z Teatru Współczesnego w Warszawie podczas 13. Polkowickich Dni Teatru;
- 2013 – Feliks Warszawski za całokształt twórczości.
Autorka: Monika Mokrzycka-Pokora, czerwiec 2003; ostatnia aktualizacja: listopad 2016 (ND).
