W latach 1936-1938 kształcił się w Instytucie Sztuk Plastycznych w Krakowie pod kierunkiem prof. Franciszka Kalfasa i prof. Karola Homolacsa. W 1939 roku otrzymał dyplom w Miejskiej Szkole Sztuk Zdobniczych w Warszawie. W okresie okupacji współpracował z rzeźbiarzem Stanisławem Komaszewskim, zajmując się drzeworytem i ekslibrisem. Po wojnie pracował w Biurze Odbudowy Stolicy i wykładał na Politechnice Warszawskiej. W latach 1947-1950 studiował na Wydziale Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie w pracowniach prof. Tadeusza Breyera i prof. Franciszka Strynkiewicza. Od 1950 roku pracował na macierzystej uczelni (początkowo jako adiunkt, od 1956 - docent, od 1969 - profesor nadzwycznajny, od 1980 - profesor zwyczajny). W latach 1966-1969 pełnił funkcję prodziekana Wydziału Rzeźby. W 1985 roku przeszedł na emeryturę.
Jerzy Jarnuszkiewicz był autorem rzeźb, założeń pomnikowych, kompozycji przestrzennych, ale także rzeźby kameralnej, medali i ekslibrisów. W jego twórczości dają się prześledzić zmiany, jakim podlegała nie tylko sztuka, ale szeroko rozumiana kultura polska. Od projektów związanych z odbudową kraju i socrealizmem, przez odwilż, fascynację formami nowoczesnymi i ekspresyjnymi doszedł w latach sześćdziesiątych do rzeźby geometrycznej, by w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych swe najwybitniejsze dzieła poświęcić tematyce religijnej.
Jerzy Jarnuszkiewicz, pomnik "Mały powstaniec" na warszawskiej Starówce 1983, fot. Krystian Maj/Forum Po latach spędzonych na nauce w Krakowie oraz produkcji "galanterii rzeźbiarskiej" wraz ze Stanisławem Komaszewskim w czasie okupacji w pracowni przy Nowym Świecie Warszawie, w 1946 roku powstało pierwsze ważne dzieło w dorobku Jarnuszkiewicza - "Mały Powstaniec".
"W rzeźbie tej - pisał Waldemar Baraniewski - realistyczne obrazowanie załamuje się w potężnej dawce dysharmonii i dysproporcji, zauważalnych niemal w każdym jej fragmencie. (...) Można z pewną doza umowności widzieć to dzieło w kręgu obrazowania idei Vanitas, przemijalności i marności życia, gdzie częste są wyobrażenia dziecka z czaszką lub klepsydrą".
Figura "Małego Powstańca" stała się niezwykle popularna, a w 1983 odlano ją w Warszawie w postaci pomnika. Jeszcze jako student w pracowni Strynkiewicza artysta zrealizował też jedno z największych zamówień rzeźbiarskich tego okresu - założenie dla Cmentarza-Pomnika Żołnierzy Radzieckich w Warszawie, realizowanego przez architekta Stanisława Lisowskiego (1950). Za pomnik "Bohater" w 1950 roku Jarnuszkiewicz otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia. Po latach powie w wywiadzie udzielonym Baraniewskiemu:
"Marzyłem wtedy o tematach heroicznych, zawierających doświadczenia spraw ostatecznych, czyli również śmierci, śmierci na wojnie".
Obok rzeźb monumentalnych w drugiej połowie lat czterdziestych Jarnuszkiewicz zrealizował też szereg zamówień na rzeźbę architektoniczną, zwłaszcza płaskorzeźby. Dekorował m.in. przedszkole na Mariensztacie czy dom przy ul. Katowickiej w Warszawie (1947). Dekoracje te, utrzymane jeszcze częściowo w stylistyce rodem z dwudziestolecia międzywojennego, określano jako "graficzne" (przez żłobienia, rysowanie rylcem) i łączono z jego późniejszą twórczością medalierską. Płaskorzeźby "Hutnika i Nauczycielki" dłuta Jarnuszkiewicza zdobią także warszawski MDM (1952).
Około połowy lat pięćdziesiątych w twórczości artysty następują istotne przewartościowania, równoległe do ewolucji polityki kulturalnej PRL-u (kończyła się wówczas monowładza realizmu socjalistycznego). Rzeźbiarz opisywał ten proces jako głęboką przemianę wewnętrzną:
"Odrzuciłem sugestie płynące z zewnątrz i sięgnąłem w głąb siebie, we własne emocje. Przyjąłem założenie, że (...) między mną i innymi ludźmi istnieje wspólnota psychiki. Jeśli więc będę rzeźbił tylko dla własnego pełnego zadowolenia, to na pewno znajdę ludzi, którzy podobnie czują i zawiąże się między nami wspólnota emocji, odczuwania, porozumienia".
W tym okresie w pracach Jarnuszkiewicza pojawiają się więc nowe dla niego tematy: kobieta i mężczyzna, sport, uczucia i emocje. Zmieniła się również stylistyka jego rzeźb, pojawiają się na przykład inspiracje czerpane z twórczości Henry'ego Moore'a (np. "DWOJE", 1955; "Wioślarze", 1955). Artysta poszukiwał nowych form i typów figuracji, bardziej ekspresyjnych, także poprzez sięganie po nowe dla siebie materiały - blachy, elementy żelazne, spawane ze sobą. W pierwszych realizacjach z użyciem tych materiałów Jarnuszkiewicz eksponował spawania czy rdzewiejące powierzchnie, czym również wpisywał się w ducha epoki (informel, egzystencjalizm w filozofii). Za przykład posłużyć mogą dramatyczne "Kadłuby" (1959), sprawiające wrażenie zdestruowanych szczątków, czy niezwykle ekspresyjna "Suka" ("Suka I", 1957, "Suka II", 1959). Rzeźba "Marcinelle" (1957), znana również pod nazwą "Grupa tragiczna", obok "Suki" prezentowana na słynnej wystawie "Rzeźba w ogrodzie", stanowiła już nie o tragedii osobistej, lecz społecznej, była reakcją na katastrofę górniczą.
Jerzy Jarnuszkiewicz, "Suka", 1957/1992, brąz, niesygnowana, 35 × 100 × 105, fot. Centrum Rzeźby Polskiej Pod koniec lat pięćdziesiątych Jarnuszkiewicz uczestniczył w ważnych konkursach na pomniki, czym powrócił do zagadnień rzeźby monumentalnej, ale wpisując się w nowe nurty myślenia o pomniku. Artysta należał do zwycięskiego zespołu w konkursie na Pomnik Oświęcimski. Pracował wspólnie z Oskarem i Zofią Hansenami oraz Julianem Pałką. Ich słynny, wielokrotnie przytaczany i niezwykle nowatorski projekt "Pomnika-Drogi" niestety nie doczekał się realizacji, głównie w wyniku protestów byłych więźniów obozu. Wobec licznych kompromisów, na jakie musieli pójść artyści, z zespołu wycofał się Oskar Hansen. Nowa, tradycyjna wersja pomnika, wypracowana wspólnie z rzeźbiarzami włoskimi, została wzniesiona w 1967 roku.
Lata sześćdziesiąte to w twórczości rzeźbiarza głównie fascynacja formami geometrycznymi. W jego poszukiwaniach zanikły wówczas motywy figuralne. Powstawały zaś kompozycje ze spawanych blach i prętów. Waldemar Baraniewski pisał o tych rzeźbach, że
"stają się stymulatorami nowych, nieznanych dotąd przestrzeni i zjawisk. Są jednocześnie w jakiś cudowny sposób wewnętrznie zrównoważone".
W twórczości Jarnuszkiewicza z tego okresu Baraniewski wyróżnia dwie grupy prac. Pierwszą stanowią rzeźby zespawane z elementów znalezionych, takich jak proste narzędzia, wnętrza mechanizmów, rurki czy śruby.
"Wyróżnikiem tych prac jest rodzaj poetyckiej interpretacji ich przedmiotowej rzeczywistości".
Wśród nich znalazły się na przykład "Haki" (1965), "Gnom", "Owad", ale także znaleziony przez artystę fragment pocisku ("Odłamek"). Drugą i bardziej popularną grupę prac stanowią z kolei "wolne od metaforycznych odniesień", aranżujące przestrzeń geometryczne konstrukcje z blachy, realizowane w dużej skali w przestrzeni lub mniejsze makiety wykonywane z myślą o przeniesieniu ich w większą skalę. W pełnej skali Jarnuszkiewicz miał okazje je zrealizować w Ravne w Jugosławii w 1964 roku ("Kompozycja przestrzenna") oraz podczas I Biennale Form Przestrzennych w Elblągu w 1965 roku ("Kompozycja drogowskazowa"). Rzeźbiarz brał udział w prestiżowej wystawie w nowojorskim Muzeum Guggenheima w 1967 roku, gdzie prezentował "Rytmy II" (1966). Wśród innych rzeźb z tego nurtu twórczości Jarnuszkiewicza wymienić też można "Okna" (1967) i "Kwiaty" (1971). Baraniewski zauważa, że wyjątkowość tych realizacji
"polega na poszukiwaniu nowych relacji między istotą kompozycji a tym, co w tradycyjnej rzeźbie jest cokołem czy postumentem. To jedno z najbardziej tradycyjnych zagadnień rzeźbiarskich rozwiązuje Jarnuszkiewicz dzięki zastosowaniu utrzymującego rzeźbę szkieletowego systemu prętów i podciągów, o aktywnej estetycznie strukturze".
Koniec lat sześćdziesiątych przynosi kolejną przemianę postawy artystycznej rzeźbiarza, który niemal całkowicie porzuca formy geometryczne, powracając do rzeźby figuralnej, sięgając po tematy o przesłaniu metafizycznych i duchowym. Będzie to głównie tematyka religijna i rzeźba sakralna - zamówienia dla kościołów. Już w 1963 roku Jerzy Jarnuszkiewicz wykonał przejmujący "Krucyfiks" w ołtarzu kaplicy klasztornej w Quebecu, projektowanej przez brata rzeźbiarza - Zbigniewa Jarnuszkiewicza. Krucyfiks składa się z blach miedzianych, repusowanych na cementowej formie. W dziele tym - w opinii wielu - udało mu się połączyć walory artystyczne oraz funkcję religijną. Sam mówił, że
"artysta musi zdawać sobie sprawę, że ludzie modlą się do jego dzieł".
Na przełomie dekad powstał z kolei "Krucyfiks" do kaplicy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1968-1971). W tym samym czasie Jarnuszkiewicz pracował również nad "PIETĄ", przeznaczoną na grób rodziców artysty, porównywaną z dziełami Donatella oraz Pietą Rondanini Michała Aniona. Rzeźba uległa zniszczeniu w trakcie jego choroby w 1970 roku. Artysta podjął temat ponownie zmagając się z nim przez wiele lat.
Jednym z najważniejszych dzieł w dorobku Jarnuszkiewicza pozostanie z pewnością "Pomnik Jana Pawła II i Kardynała Stefana Wyszyńskiego", który stanął na terenie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w 1983 roku. Pracował nad nim od 1978 roku. Pomnik przedstawia hierarchów Kościoła w niemal intymnej scenie.
"Sądzę - mówił artysta - że powstała forma, która działa swoją przestrzennością i jednocześnie (...) nie przeszkadza przedstawianej scenie".
Potem przyszły kolejne zamówienie kościelne, m.in. "Drogi krzyżowej" dla kaplicy seminaryjnej w Płocku oraz "Wniebowstąpienia" dla kaplicy seminaryjnej w Białymstoku.
O przemianie postawy artystycznej Jarnuszkiewicza, nie pozostającej bez związku wydarzeniami politycznymi w Polsce przełomu dekad (1968, 1970) świadczyć może cykl rysunkowych szkiców, jakie wykonywał od końca lat sześćdziesiątych. Składały się one na cykl nietypowych rzeźb - głów zniekształconych żelaznymi "Kagańcami". W cyklu tym artysta zamierzał połączyć "doświadczenia z abstrakcją i figuratywnością". Udało mu się zrealizować tylko jeden "Kaganiec" (1973-1978), który zdaniem Baraniewskiego "stał się wyjątkowym w swym przesłaniu portretem współczesnego Polaka, ale także uniwersalnym obrazem XX-wiecznej 'figury zniewolonej' ".
Ważną, choć mniej znaną dziedziną twórczości Jarnuszkiewicza pozostawało przez wszystkie lata medalierstwo. Na tym polu realizował się figuratywny wątek jego poszukiwań w latach, gdy na pierwszym miejscu stawiał formy geometryczne i abstrakcyjne. Zamiłowanie do medalierstwa wiązać też można z rzemieślniczymi korzeniami rodziny artysty i początkami jego edukacji artystycznej, przed wstąpieniem na Akademię. Był twórcą takich cykl medali jak "Ecce Homo" (1979-1976), "Poczet władców i orłów polskich" (1984), "Wielcy Polacy" (1988). Medal jego autorstwa uczcił także pierwszą pielgrzymkę Jana Pawła II do Polski (1979).
Jarnuszkiewicz uznawany jest za jednego z najwybitniejszych pedagogów w historii Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. W swej pracowni prowadził tak zwaną dydaktykę otwartą, dydaktykę partnerstwa, opartą na wydobyciu twórczych, indywidualnych pierwiastków u studentów. Nie znosił akademickiej sztampy, nawet w tak akademickim temacie jak akt.
"Zakładałem - mówił - że wszystkie akty winny różnić się między sobą, tak jak jeden człowiek różni się od drugiego. Studium natury miało polegać nie na obserwowaniu anatomii i cech właściwych wszystkim ludziom, tylko na badaniu i wydobyciu elementów różniących człowieka od innych".
W jego pracowni studiowali m.in. Krzysztof Bednarski, Karol Broniatowski, Elżbieta i Emil Cieślarowie, Barbara Falender, Wiktor Gutt, Grzegorz Kowalski, Przemysław Kwiek, Zofia Kulik, Henryk Morel, Maciej Szańkowski, Jan Stanisław Wojciechowski, Roman Woźniak. Pracę dydaktyczną zakończył w 1985 roku, gdy jego pracownię przejął Grzegorz Kowalski.
Prace Jerzego Jarnuszkiewicza znajdują się m.in. w zbiorach Muzeów Narodowych w Warszawie, Poznaniu, Krakowie, Muzeum Sztuki w Łodzi, Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku.
Autor: Karol Sienkiewicz, grudzień 2008.
Wybrane wystawy indywidualne:
- 1964 - "Forma viva" - w ramach International Symposium of Sculptors, Ravne, Jugosławia
- 1966 - "Rzeźba 1964-1965" - Galeria Sztuki ZPAP, Warszawa; BWA, Bydgoszcz, BWA Toruń
- 1967 - "Konfrontacje" - Dom Artysty Plastyka, Warszawa
- 1971 - "Medale, ekslibrisy i notatki z podróży" - Galeria Kordegarda, Warszawa
- 1972 - L'Association Des Sculptures Du Quebec, Galerie Espace, Montreal, Kanada
- 1990 - "Rzeźby, medale i rysunki" - Galeria Kordegarda, Warszawa
- 1994 - "Wystawa jubilieuszowa z okazji 75 rocznicy urodzin" - Centrum Rzeźby Polskiej, Orońsko
Wybrane wystawy zbiorowe:
- 1950
- I Ogólnopolska Wystawa Plastyki - Zachęta, Warszawa
- Festiwal Sztuk Plastycznych - BWA, Sopot - 1953 - "X Lat LWP W Plastyce", Warszawa
- 1954 - IV Ogólnopolska Wystawa Plastyki - Warszawa
- 1955 - "Wystawa Młodej Plastyki" - Arsenał, Warszawa
- 1957
- II Wystawa Sztuki Nowoczesnej - Warszawa
- "Rzeźba w ogrodzie" - SARP, Warszawa - 1959 - III Wystwa Sztuki Nowoczesnej - Warszawa
- 1960 - Rzeźba Polska 1945-1960 - Warszawa
- 1963 - Międzynarodowe Biennale Ekslibrisu Współczesnego - Malbork
- 1965
- I Biennale Form Przestrzennych - Elbląg
- "Wizerunek, Widzenie, Wyobraźnia" - Galeria Współczesna, Warszawa - 1966
- III Międzynarodowa Wystawa Rzeźby Współczesnej - Paryż
- I Festiwal Sztuk Pięknych - Warszawa - 1967
- IX Międzynarodowe Biennale Rzeźby Plenerowej - Antwerpia
- IX Biennale Sztuki - Sao Paolo
- "Guggenheim International Exhibition" - Nowy Jork - 1968
- Biennale Rzeźby w Metalu - Warszawa
- "Przestrzeń, ruch, światło" - Muzeum Sztuki Aktualnej, Wrocław - 1969 - "25 lat rzeźby warszawskiej" - Zachęta, Warszawa
- 1970 - "Świat, w którym żyjemy" - Galeria Współczesna, Warszawa
- 1971
- III Międzynarodowe Biennale Sztuk Pięknych - Barcelona
- "Portret człowieka" - Zachęta, Warszawa
- "Sport w sztuce" - Dom Artysty Plastyka, Warszawa - 1975
- 25 lat pracy pedagogicznej Jerzego Jarnuszkiewicza - Zachęta, Warszawa
- "Exhibition of Sculptures" - Polish Cultural Institute, Londyn - 1979 - "Współczesne medalierstwo 1944-1979" - Wrocław
- 1980 - "Sport w sztuce polskiej 1946-1978" - BWA, Szczecin
- 1985 - "W kręgu pracowni Jarnuszkiwicza. W 35-lecie pracy pedagogicznej Jerzego Jarnuszkiewicza" - Muzeum ASP, Warszawa
- 1990 - "Galeria 'Krzywe Koło' " - Muzeum Narodowe, Warszawa
- 1992 - "Nowoczesna rzeźba polska" - Centrum Rzeźby Polskiej, Orońsko
- 1999 - "Figura w rzeźbie polskiej XIX i XX wieku" - Galeria Sztuki Współczesnej Zachęta, Warszawa; Centrum Rzeźby Polskiej, Orońsko
